Oh, mos u shqetëso, i dashur lexuesi im i vëmendshëm e i paanshëm, nuk bëhet fare fjalë (sidomos tani që jemi anëtarë të NATO-s me të drejta të plota) për ndonjë rrezik që i kanoset flamurit tonë kombëtar, asnjë shpend nuk do të guxonte ta zëvendësonte shqiponjën tonë atje, aq më pak korbi, sepse do t’i duhej, ndër të tjera, të kishte të paktën dy koka. Jo, bëhet fjalë për një titull fabule që unë po ia huazoj frëngut La Fonten. Por, që të më kuptosh qartë, së pari, po ta përmbledh fabulën shkurtimisht:
Një korb pa sesi një ditë shqiponja u lëshua si rrufe mbi një kope dhensh dhe rrëmbeu një dash. Korbi, shpend mishngrënës gjithashtu, po aqa i babëzitur sa shqiponja, por fizikisht shumë më i dobët se ajo, ia vuri syrin dashit më të dhjamur të kopesë dhe deshi të ndiqte shembullin e shqiponjës. Vazhdimi merret me mend: korbi jo vetëm që nuk arriti ta ngrinte lart viktimën e zgjedhur, por i ngecën kthetrat në leshin e tij, çka i dha mundësi bariut ta kapte të gjallë, ta fuste në një kafaz dhe t’ua shpinte dhuratë fëmijëve të vet që të zbaviteshin me të.
Sigurisht, ty, i dashur lexues, të mbetet ta interpretosh sipas mendjes e qejfit tënd, këtë fabul, e cila, si tërë fabulat e denja për këtë emër, ka një nënkuptim, pra, një moral, që nxirret vetëm duke e lexuar atë midis rreshtave. Gjithsesi, mos u nxito të më gjykosh duke menduar se kam ndër mend të ta qartësoj këtë nënkuptim apo moral, sa më larg meje një mëtim i tillë, sepse secili prej nesh ka mendjen e vet.
Sot unë dua të merrem vetëm me katër-pesë personazhet e fabulës dhe aspak me moralin e saj. Të merrem si gjuhëtar modest që më duket se jam. Thënë ndryshe, duke gjetur fjalë të përafërta nga kuptimi, d.m.th. sinonime, me emrat e katër-pesë personazheve, duke pasur vazhdimisht parasysh jo kontekstin historik të shekullit XVII në Francë, por aktualitetin e Shqipërisë në shekullin XXI. Për të më ndihmuar në këtë ndërmarrje hulumtuese, iu drejtova së pari komshiut dhe mikut tim të vjetër që, politikisht rreh majtas, pastaj, mikut tim emigrant i, që politikisht rreh djathtas dhe, së fundi, kolegut e mikut tim të ri i, që rreh përherë përpara, jo vetëm politikisht, por sidomos edhe erotikisht, për vetë mënyrën sesi tingëllojnë të thënë shpejt njëri pas tjetrit emri e mbiemri i tij.
I pari e identifikoi Shqiponjën me Presidentin, Kryeministrin ose edhe me kryetarin e Partisë Socialiste; Korbin me secilin prej kryetarthëve të minipartive të djathta; dhentë me biznesmenët që, duan apo s’duan, e ndihmojnë Partinë Demokratike me fonde veçanërisht gjatë fushatave zgjedhore; Bariun me fatin tallës dhe fëmijët me turmën e rëndomtë të qytetarëve të thjeshtë.
I dyti e identifikoi Shqiponjën me Kryeministrin ose me kryetarin e Partisë Demokratike; Korbin me secilin prej kryetarthëve të mikropartive të majta; dhentë me biznesmenët që, duan apo s’duan, e ndihmojnë Partinë Socialiste me fonde veçanërisht gjatë fushatave zgjedhore; Bariun me pushtetin e katërt, pra, me mediat, dhe fëmijët me opinionin publik që, i mirinformuar nga mediat, qesëndis me ata që e meritojnë një gjë të tillë.
I treti e identifikoi Shqiponjën me gjithë njëshat e gjithë regjimeve politike që ka njohur Shqipëria që nga koha e Skënderbeut; Korbin me secilin prej kryetarthëve të mikropartive të majta e të djathta, me secilin prej nënshefave ose zëvendësshefave, nënzëvendësshefave, vartësve të gjithë shkallëve të çdo hierarkie shtetërore, publike, gjysmëpublike, private, fetare, joqeveritare, jofitimprurëse etj., etj.; dhentë me gjithë deshët e pjekshëm dhe delet e mjelshme viktima të mundshme të Shqiponjës presidenciale ose kryeministrore; Bariun me Erosin, pa të cilin nuk mund të ketë as jetë të organizuar, as orgazëm të përjetuar në këtë botë, kurse fëmijët me dëlirësinë dhe kurajon e pavetëdijshme e njërit syresh që, sipas Andersenit, tha se Mbreti, në rastin tonë Shqiponja, ishte lakuriq, kaq lakuriq saqë, po të mos jesh fëmijë, e sheh të veshur me qyrk eskimezësh.
Jun 27, 2010
parë në ndërtekstin poetik.
Kjo kumtesë është paraqitur dhe lexuar nga autori në edicionin e parë të veprimtarisë “Ditët e Albanologjisë”, që u zhvillua në Qendrën e Studimeve Albanologjike, nga datat 14,15,16 dhjetor 2009, në Tiranë. “Vilson Blloshmi e Genc Leka, vepra e plotë e autorëve të pushkatuar nga diktatura” Kultura është pasaporta më e mirë për t’iu paraqitur Europës si prezantim i vërtetë i ndërgjegjes shqiptare që u tregon kombeve të qytetëruar se aspiratat dhe dëshirat tona i përkasin Europës dhe familjes së kombeve të përparuara. Vepra e Vilson Blloshmit dhe e Genc Lekës i bashkohet humanizmit evropian të prodhuar në inteligjencë, në kulturë e të ardhur përmes shekujve nga Barleti, Budi, Bogdani, Buzuku, Ismail Qemali, Naim Frashëri, Gjergj Fishta, Mitrush Kuteli, Eqerem Çabej, Ibrahim Rrugova, Shaban Demiraj, Sabri Hamiti, etj, etj, që ka qenë në të gjitha kohërat ecje përkrah të njëjtave aspiratave humane, përkrah të njëjtit qytetërim evropian. Diktatura i shfarosi të gjitha mendjet e iluminuara nga kultura evropiane, së cilës ne i përkisnim, le ta themi pa droje edhe gjenetikisht. Më shumë se për jetën e tyre, për këtë pikëtakimi me humanistët më të mëdhenjë europianë, Vilson Blloshmi dhe Genc Leka, u bënë martirë. Tashmë që vepra e plotë e tyre ka parë dritën e botimit, duke i lexuar ato, jemi të bindur se metafora dhe alegoria politike në poezitë e tyre dëshmojnë për një ushqim martirizimi, për formimin dhe botëperceptimin iluminist të tyre. Identiteti perëndimor i shqiptarëve nuk është një histori që lëkundet nga perëndimi në lindje, por është një shkollë e mundimshme e ndërtuar mbi sakrificat, dijet dhe gjykimet e idealistëve, atdhetarëve ose intelektualëve të shquar, ku poetët e Librazhdit, Blloshmi dhe Leka, qëndrojnë denjësisht. Poetët e Librazhdit nuk ishin thjesht inteligjentë, por ishin intelektualë të mirëfilltë dhe megjithëse jetonin në provincë ishin individë të spikatur, me aftësi e dëshirë për të krijuar vlera materiale, ideore, kulturore, por edhe me kurajën e plotë për t’u civilizuar, për të ndihmuar shoqërinë ku jetonin. Poetët e Librazhdit ishin intelektualë të kulturuar. Kulturë, do të thotë ngritje shpirtërore dhe fisnike, çka i dallonte ata nga të tjerët, bashkëkohësit. Regjimi komunist i ndëshkoi, vulosi fatin e jetës së këtyre dy poetëve (atyre ua prenë jetën në mes, pjesërisht edhe veprës letrare të tyre). Vetëm 15 vjet më vonë, kjo vepër u njoh falë punës së palodhur të vëllait tjetër hero, Bedri Blloshmit, dhe iu hodh dritë prej zërit të intelektualëve të shquar, Ismail Kadare, Sadik Bejko, S.Spahia, I. Shehu, E.Lafe, A.Tufa, etj, etj. Duke iu referuar studimeve më të hershme, përkorë poetëve e shkrimtarëve të kohës që i përkitën alternativës moderne, për të kuptuar më mirë se çfarë ka ngjarë kohë më parë me mbulimin e veprës së këtyre poetëve, dhe çdo të ngjas pastaj me zbulimin e saj, le t’i referohemi një studimi të Sabri Hamitit në librin e tij “Albanizma”, ku analizon krijimtarinë e Zef Zorbës: “Evidencat thonë se modernizmi shqiptar u shua, mbaroi më 1945. Ideologjia komuniste pushtoi pushtetin, teoria revolucionare-shoqërinë, kurse teoria e real-socializmit fushat e krijimtarisë, duke përfshirë letërsinë. Në këtë valë përjashtuese, s’mbeti rend për alternative”, shkruan S.Hamiti. Por përkundër kësaj, studiuesi Hamiti argumenton teorinë e zbulimit dhe kërkimit të alternativave, duke shtruar tezën: “Po ç’ndodhi me krijimtarinë që lindet në heshtje, pa bërtimat publike e përjashta tyre. Këtu rri enigma e kulturës shqiptare për gjysmë shekulli. Kërkimet do të sjellin zbulime të habitshme, që dëshmojnë se modernizmi shqiptar është zhvilluar në heshtje, tinëz, në fshehtësi” Pas daljes në dritë të veprës së Vilson Blloshmit në 2008-ën, falë kontributit të madh të Bedri Blloshmit dhe studiuesit Sadik Bejko, përfshi dhe bashkëpunëtorët e sipërpërmendur, këtë vit u bë i mundur botimi i veprës së plotë të Genc Lekës. Intelektuali Genc Leka kurrë nuk u nda nga poeti Vilson Blloshmi, edhe pse e dinte që një ditë i njëjti zjarr ndëshkues do t’i digjte të dy bashkë. Leka pati të njëjtat pasione, letërsinë, përkthimin, poezinë, por ndryshe nga Vilsoni, si një punëtor mendjeje, si një studiues skrupuloz punonte ditë e natë mbi idetë etnografike, gjurmimeve folklorike e të traditës. Çdo gjë që zbulonte përpiqej t’ia ofronte shkencës etnografike shqiptare me arsyetim të shëndoshë dhe shkencor. Aty përmes asaj kaligrafie të artë, studimeve të shumta me shkrim dore, të mbledhura me vullnet të paepur, janë fshehur thesare të etnografisë sonë. Me brumin e tyre, profesorët që i bënë aktekspertizën kanë bërë dikur leksionet dhe dispensat akademike, duke kopjuar fshehtas veprën e “armikut të klasës”. Kur lexon veprën me studime etnografike të Genc Lekës, dallon një përpjekje për t’u përshtatur me kërkesat e kohës në vepër. Megjithatë, pavarësisht orientimeve ideologjike që i ishin dhënë për të mbledhur kulturën e trashëguar të jetesës, ai u prezantua me mendjen e hollë të një studiuesi që ka pasur dashuri, nostalgji dhe respekt për traditën dhe nuk harroi asgjë pa e mbledhur e shënuar. Tashmë ato punime janë një kontribut në shkencën tonë etnografike e folklorike, kontribut që me sa duket edhe i censuruar, i mbyllur në arkiva është “mjelë” mirë nga plagjiatorët, studiuesit e paaftë, që iu deshën regjimit për t’i përdorur. Elemente të këtyre studimeve i i kemi lexuar më vonë nga profesorët që regjimi i përdori dhe me daljen në dritë rishtas të veprës së plotë të Genc Lekës, shohim se këto kërkime kanë qenë gati për ata spiunë, për studiuesit pa skrupuj, të cilëve Genc Leka u ka ndjerë që në zanafillë edhe vdekjen e shpirtit. Për të rrëfyer këtë ai ka lënë shënim dy vargje: Spiunët “Në sahanët e sigurimit Pinë helmin e helmimit” Blloshmi e Leka ishin në çdo kohë bashkë, shpirtërisht e mendërisht, simbiozë e një mendjeje të ndritur, prandaj ata u martirizuan bashkë. Jo rrallë herë duke pasur në dorë veprat e tyre, njëri hedh dritë mbi tjetrin. Por, ngaqë i pari, Vilson Blloshmi, përfaqësohet me një vepër më të plotë letrare, aty kam ndjerë nota të një proteste inteligjente të këtij poeti ndaj sundimit diktatorial dhe izolimit nga bota e qytetetëruar, edhe pse nuk u shpreh në një konfrontim të hapur, sy për sy, por një në një konfrontim që vinte së thelli dhe së brendshmi, natyralisht. Jo më kot, poezia e tij “Saharaja” iu nënështrua një aktekspertize letrare në hetuesitë e të gjitha shkallëve, bashkë me blloqet e poezive dhe përkthimeve që kishte bërë Vilson Blloshmi. “Saharaja s’di të ëndërrojë Ajo bluan gurë me mend e saj Saharaja s’ka këngë të këndojë Saharaja s’ka as lot të qajë” Edhe pse poezia është e ndërtuar mbi një simbolikë klasike dhe të pastër, të vetëmjaftueshme për ta qasur Saharanë me çdo shkreti të kësaj bote, shpirtërore, mendore, morale, gjeografike dhe politike, fabula e saj nuk ka asgjë të ngjashme me Shqipërinë, por mjafton njëri prej elementeve të saj, muzikaliteti që përcjell kjo poezi, sa për ta mbartur përkatësinë origjinale dhe zanafillore të lindjes së simbolit letrar Saharaja, shkretëtira e Vilsonit, jona. Në kohën që e shkroi, ka pasur dëshpërim, e ka pohuar me gojën e tij në hetuesi. Muzikaliteti tradicional i vargëzimit shqip, nuk ishte dhe aq në stilin e poetit, por ka bërë gjithëkënd të kuptojë se ky fakt rrëfen se simbolika ka pikënisje protestën për gjendjen e Shqipërisë, izolimin e saj, shkretimin intelektual e shpirtëror. Nuk ka pasur aspak qëllim propagandistik, siç e kanë akuzuar dhe për të cilin e ekzekutuan. Vilson Blloshmi si poet i mirëfilltë, nuk e konceptonte dot ta përfshinte artin e tij në një mision propagandistik. Gjatë gjithë pyetjeve që ka bërë hetuesia, duke e mbajtur si të pandehur, merr të njëjtën përgjigje; ai bënë një art që del nga shpirti, por edhe një art që e lejon atë dhe të tjerët të shikojnë se diktatura komuniste është dhuna më absurde ndaj njerëzimit. Tek idealisti dhe poeti Blloshmi kishte ngecur keq tehu i propagandës komuniste. Sundimi i saj nuk do të zgjaste dot, nëse nuk shpëlante shpirtrat dhe mendjet e njerëzve. Kur e shkroi “Saharanë”, Blloshmi duhet të ketë qenë në të njëjtën gjendje që ka qenë Asdreni kur shkroi poezinë e tij “Lulëkuqja”. “Lulëkuqe e mjera Asgjëkundi s’ka shtëpi E shkon jetën në arrati...’ Çdo kohë e zezë e Shqipërisë lind në një mënyrë ose në një tjetër Rilindasin e saj, fëmijën e saj të dlirë që qan për fatin e zi. Saharaja e shkretë e Blloshmit, ashtu si Lulëkuqja e mjerë e Asdrenit, mbartim fort në kontekstin e tyre kritikat e kundërvëniet më të ashpra ndaj realiteteve, shoqërore, politike dhe historike. Që të dyja këto poema të krahasuara, nuk kanë vetëm elemente simbolike për gjendjen dhe raportet metaforike brenda një individi. Shtëpia e humbur e Lulëkuqes së Asdrenit, arratia metaforike e saj, ndërkohë që në natyrë ajo ngul mirë rrënjë, është po aq simbol politik e social për fatin e Shqipërisë, sa janë edhe metaforat e Vilson Blloshmit tek “Saharaja”. “Saharaja nuk ka miq e shok Saharaja nuk ka bijë, as bir” Saharaja është një copë tokë Thonë se dhe me natën nuk shkon mirë”. Pra, siç shihet në natyrë, Saharaja është vetëm një ranishte përvëluese, ndërsa miqtë, shokët, bijtë e bijat vinë në një kontekst tjetër. Ky këndvështrim që jam duke përqasur është i lidhur ngushtë me një lutje për ta lexuar të gjithë veprën e Vilson Blloshmit, sepse leximi i kësaj vepre na bën të kuptojmë se sa i qëllimshëm, i rrezikshëm dhe krimininal ishte vënia në gijotinë nga komunizmi e kësaj mendjeje të ndritur, dhe sa i rrezikshëm ka qenë komunizmi për kulturën tonë. Nuk kam dëshirë ta quaj vrasjen e dy poetëve thjesht një veprim absurd të atij regjimi, sepse shoh tek vepra e plotë e Vilson Blloshmit një kompozim artistik e ideomocional aq të lartë, saqë ajo na sjell gjithmonë kuptime të nënujshme, fjalë të ushqyera në një habitat të pasur intelektual e shpirtëror. Dhe ai e ka dëshmuar në vargjet e tij këtë pasuri: “Njeriu me shpirt të vërtetë Përfytyron në mënyrë fisnike Dhe përfytyrimi në mënyrë fisnike zbukuron deri në idealizëm Objektin e përfytyruar” (Fq.84.Vepra.I) Vilson Blloshmi është njeriu që aspiron ndriçimin e mendjes dhe të shpirtit në veten e tij, e pastaj te të tjerët, banorët e Saharasë-Shqipëri, shkretuar nga komunizmi. Dhe i gjithë ky shijim estetik, jo “analizë’, e as “aktekspertizë”, na lë të kuptojmë e mësojmë se protestat janë thellësisht të vetëdijshme, e vetëdijshme është alergjia që ai ka nga sistemi komunist, kundërvënia që bën. Vilson Blloshmi si zotërues i rrallë i retorikës, stilit dhe figuracionit ka zgjedhur mjetet e shprehjes si art, pa i zhyer ato me përdorjen e qëllimtë. Nëse ende s’kemi kuptuar se cilët shkrimtarë janë me të vërtetë disidentë, padyshim, nga vepra që ka lënë pas Blloshmi, mund të quhet, që nga sot, ai si përfaqësuesi më dinjitoz i disidencës në Shqipëri, të shpallur katërcipërisht në vepër. Blloshmi është disidenti i parë, zëri i parë, thirrja e parë kundër rrezikut të sundimit dhe ideologjisë komuniste, bindja e parë për lirinë e individit për t’u realizuar sipas meritave dhe i vetmi shkrimtar që nuk u detyrua të bëj disidencë, pasi të ishte mënjanuar nga një post i rëndësishëm në pushtetin e diktaturës, as ta kishte ndihmuar më parë atë. Është nga të rrallët që qëndroi edhe kur e dinte se ç’farë e priste, nëse nuk përkrahte ideologjinë. Ai ka lënë edhe një testament poetik që e dëshmon këtë: “Më mirë një jetë e zezë me faqe të bardhë, Se sa një jetë e bardhë me faqe të zezë”. Fq.V.I.fq 96. Disidenca e tij e lindur, fare lehtë mund të njësohet me veprën. Universalizmin e epërm estetik të poezizë së Blloshmit me detaje e ka përshkruar studiuesi Sadik Bejko, dhe sërish është meritë e tij që ka hedhur dritë edhe me faktet e mbledhura për këtë guxim-kundështi-disidencë të një poeti që edhe para gjykimit të tij, tha të vërtetën. Vetë poeti Blloshmi në poezi shprehet: “Nëse nuk mund brengës t’i bëj dot ballë Zjarr përsëri kam në shpirt të djegur Nëse i vdekur jam nga çdo i gjallë Mirë pra, më i gjallë jam se çdo i vdekur”. Çastet kur autori para gjyqit jep udhëpërshkrimin emocional e filozofik të poezisë që krijoi i kemi parasyve në vepër. Studiuesi Bejko shkruan se Blloshmi për këto vargje në gjyq ka pohuar se: “Jam thyer para dëshirës sime, para dëshpërimit tim, u bëra pesimist. Nuk jam llogaritur midis njerëzve dhe shokëve me të cilët bashkë mbaruam shkollën, por u llogarita midis klasave të vdekura, midis njerëzve të vdekur’. Nuk ka protestë më domethënëse se kjo për këtë dallim klasor para gjyqit, ku e thotë se ai jo vetëm ka bërë poezi, por edhe ka protestuar me shpirt ndaj atij realiteti, ka protestuar emocionalisht me brendinë e saj. Blloshmi nuk ka denjuar as të mbrohet, duke mos mohuar asgjë që rrjedh prej shijimit të kësaj poezie. Mendoni se e thotë këtë, e ku?! -Para gjyqit, kur duhet nga ana tjetër të mbrohej dhe të pohonte se kjo ishte thjesht një poezi, një gjendje “kot”. “-Unë kam dashur të them se jam më i gjallë se të vdekurit”,- sqaron trupën gjykuese Blloshmi. Kjo është sfidë e madhe për kohën, trimëri e jashtëzakonshme. Në sallën e gjyqit Blloshmi ecte kundër çdo avokatie mbrojtëse, kundër çdo alibie që t’i shpëtonte ndëshkimit të një gjyqi makabër. U thotë se “ky trajtim nuk më pëlqen dhe ndaj jam pesimist”. Po ç’do të thoshte kjo, që ky trajtim s’duhej t’i pëlqente as të tjerëve. Kjo ishte një akt-akuzë që përcillte zërin e pothuajse gjysmës së shoqërisë së deklasuar. Duhet edhe ky këndvështrim i ri, që të shihet poezia e Blloshmit si rrallë e ndonjë të disidenti që kemi menduar se është. Përballja ka dy ndikime të fuqishme, si poezi dhe si protestë. Prej të gjitha spektrave të dritës, dëshmojnë edhe këtë të fundit, disidencën, sepse studiuesit, estetetët më të mirë sot, si Sadik Bejko, S.Saphia, I.Shehu, e kanë zbuluar me detaje të parën, poetiken, estetiken, universalen në poezitë e tij, por nuk është theksuar fort që shprehja e disidencës është një simbiozë unikale dhe dëshmon teskajërisht se Blloshmi ishte vërtetë një kundështar i ndërgjegjshëm i regjimit komunist. Kush nënvlerëson këtë, qoftë edhe padashur, dhe pohon se regjimi i ra kot më qafë Vilson Blloshmit, ka nënvlerësuar martirizimin e tij. Është më mirë të themi të vërtetën, që komunizmi i mbyti me vendosmëri martirët e demokracisë, lirisë, dijes që ishin aq trima sa Vilson Blloshmi, që nuk harronte as në sallën e gjyqit të pohonte guximshëm shijet dhe pikëpamjet e tij: “Megjithëse Bodleri është dekadent, unë këtë fakt e di, më ka pëlqyer”. Censorin ky pohim do ta bënte bishë. Asnjë shfajësim, asnjë autokritikë në sallën e gjyqit. “Megjithëse këtë fakt e di”.., që do të thotë se ju nuk e doni, se ju komunistët e keni dënuar, censuruar, “unë e pëlqej”, d.m.th... unë ju sfidoj..! A s’është kjo përballje një disidencë? Në gjyq, Vilsoni nuk harron të theksojë se edhe kur bën përkthime, nxitet nga protesta për jetën e tij, nga kundërshtia e tij e brendshme, më e vërteta kundërshti ndaj realitetit që e detyron atë të përzgjedh këta, ose ata autorë botërorë, dhe asnjë autor të realizmit socialist. Gjyqi i Blloshmit, në 33 ditëshin e tij, i ngjan një inkuizicioni të madh legjendar. Studiuesi Bejko me shkak analizën përmbajtësore të veprës së tij thekson: “Krahasuar me brezin e tij, Vilson Blloshmi kishte pikëpamje të kundërta mbi artin dhe letërsinë, një përkushtim tjetër dhe të tjera shije letrare. Ai ishte i bindur se si letrar nuk do t’i takonte kurrë botës në të cilën jetoi. Ai hyn ndër ata që në botë i quajnë poetë të mallkuar. Fleta e shkrimit kështu shndërrohej në altar dhe ai që shkruante, flijohej aty me gjithsej”. Edhe pse e vështron krijimtarinë si estet, profesor Bejko e ka vëne re se: “jeta e tij dhe poezia shkrihen në njëra tjetrën. Poezia kështu ka peshën e jetës së tij, ka çmimin e kokës së tij të ekzekutuar nga tirania”. Edhe sikur të mos na mjaftonte koha për të analizuar me detaje të gjithë krijimtarinë e tij, mjafton akt-ekspertiza që iu bë asaj, për të pohuar pareshtur që çfarë Vilson Blloshmi e bëri vepër, ishte vërtetë disidente, por si një rast i rrallë kjo disidencë është e tjetërlloji, frymore, në mënyrë figurative dhe simbolike e ngjashme me atë të Krishtit të kryqëzuar. Do të mjaftonte, e pse të mos mjaftonte, edhe fakti që tre kritikë shumë të njohur të realizmit socialist, me karrierrë më të lartë letrare se ç’vlenin veprat e tyre, e sulmuan veprën e Blloshmit, e sulmuan artin e tij, poezinë e tij, shpirtin e tij të dlirë që nuk mund të ndotej nga ideologjia e as nuk mund të futej në sarkofagun e metodës krijuese soc-realiste. Pra, edhe sulmi ndaj veprës do të vetëmjaftonte për ta quajtur atë vepër disidente, sepse ajo u zbërthye deri në qelizë, ndaj u godit. Analiza e kësaj vepre u bë nëpërmjet një autopsie makabër. Ishte ky shkaku. Ishte kjo e vërteta që krijimtaria e tij nuk mund të ishte as soc-realiste, as materialiste, as idhtare e ndonje –izme, qoftë kjo edhe rrymë estetike. “Ky njeri kishte lindur për të derdhur energji të mëdha, dhe ai i kishte ato. Duke zotëruar realitetin e ashpër në saj të fuqive mbinormale fizike, duke e ndjerë veten të familjarizuar me disa nga poetët dhe mendimtartë e mëdhenjë francezë që kishte mundur t’i lexonte, duke e ndjerë veten të fortë për çdo pengesë, ai jetonte sa në Tiranë, sa në minierë, sa në tavolinën e shkrimit, duke pandehur se kjo energji prej rinie, prej shkrimtari atij nuk mund t’i merrej nga askush...”, shkruan S. Bejko. (Fq.71.V.I.Blloshmi) Nuk duhet krijuar bindja që Blloshmi bëri disa poezi lirike të thjeshta dhe e kanë vrarë kot. Komunistët, sigurisht, vrisnin edhe kot, por Blloshmin e kishin objektiv të piketuar shumë qartë. Tek-tuk, në mënyrë të pavetëdijshme, ndonjë studiuesi i ka rrëshqitur një hipotezë e tillë, që poeti u vra në mënyrë absurde, sepse bënte poezi “për vjeshtën, ose dashurinë”. Duhet të futemi në rrugën e njohjes së veprës së plotë të Blloshmit, ta njohim atë dhe të themi ashtu siç më tha një ditë vëllai i tij Bedri Blloshmi, pasi më dha veprën: “Ky është Vilsoni!”. Vilson Blloshmin, ata e ditën mirë pse e vranë. E ndiqnin, e përgjonin hap pas hapi, sepse e dinin mirë nga i vinte atij drita e diturisë. Komunistët ia mbyllën njëherë e përgjithmonë atë dritë, për të zezën e lirisë sonë, për të zezën e letërsisë sonë, që nuk e pati më rrugën aq të mbarë sa e kishte nisur një poet e përkthyes me dhunti gjeniu si Vilson Blloshmi. Vilson Blloshmi i kishte për zemër simbolet, sikur ta dinte se një ditë do të ishte simbol i të gjitha simboleve më të përparuara humane. Zbresim tek simbolika Duke i adhuruar simbolistët, Vilson Blloshmi ka një lidhje konkrete me simbolet. Tashmë simbolet e tij janë bërë kode të deshifrueshme letrare. Simbolika e natës në poezinë “Saharaja” dhe në një dorëshkrim poetik që mban datën 11 shtator 1975, është veshja që i bëhet obskurantizmit më të ri të shekullit që kaluam, komunizmit. “Të egër neve heshtnim në gji të natës qetë Për gaz e brengë e djall më fare s’bisedonim Mbi tëmtha hapi i kohës ndonëse na shkelte lehtë, Na shkrojti rëndë me thembër diçka për këtë jetë. Por oh u zhdukën fjalët, sa nisëm t’i lexonim”. (Faqe 108. V.I.Blloshmi) Mahnitesh nga retorika plot finesë me të cilën, ky rilindës i ri i epokës, përpiqet të ndjell jetën dhe dritën më mesin tonë. “Por oh, u zhdukën fjalët, sa nisëm t’i lexonim”, thotë ai me një lloj retorike gati biblike. Ai e ndjen frymimin e mistershëm të simbolistëve në shqisat e tij, ndaj përkthen: “Peshkomani kufomën, vetëdija pa u brejtur Dhe thomëni, ka më për të hequr torturë Ky trup i lashtë, pa shpirt, i vdekur ndër të vdekur”. Përkthim nga Bodler: “I vdekuri i gëzuar” (Breng dhe Ideal) Fq. 113.V.I. Blloshmi Ai e ndjen në shqisa makthin e përmbysjes tonë, ndaj përkthen: “Tani po shoh rremin dhe varkën fatale. Ndjej varkaxhinë e vjetër në brigjet infernale. Me padurim thërret: Po të presin, nxito: Hajde gjithçka është gati, zbrit shpejt mos vono” Nga “Ifigjenia” e Racine-it. Fq. 123.V.I.Blloshmi Ai nuk është penduar për misionin e tij, ndaj përkthen: “Mos e brengosni poetin, lira e tij është copëtuar Fjalë e fundit është thënë, kënga e fundit është kënduar” Përkthim nga Valter Skot. Fq.184.V.I Kur përkthente, padyshim që Blloshmi përzgjidhte, dhe parapëlqente simbolikën që i donte shpirti i tij. Le t’i marrim edhe këto vargje si një testament tjetër të Blloshmit me firmën e Valter Skot. Jemi në vitet ‘72 dhe Vilson Blloshmi është ende një i huaj për botën dhe dogmën komuniste, por si i shtëpisë për botën dhe kulturën perëndimore. Kur procesi i soc-realizmit në art kishte hedhur vërtetë rrënjët në Shqipëri, ai i shkruan së kushërirës, piktores së madhe Lume Blloshmi: “U bëra ca ziliqar kur mora vesh se po lexoje “La mort dans l’ame” të Zhan Pol Sartrit, përfaqësuesit më të madh të ekzistencializmit, këtij artisti të vërtetë që ka lëvruar në të gjitha gjinitë letrare dhe ka pasur suksese të mëdha në të gjitha: si romane, drama, poema, proza, novela, vepra autobiografike, kritikë, filozofi, etj...por suksesin e madh e korri në mendjemadhësi pikërisht në vitin 1964, kur refuzoi çmimin Nobel”. Fq. 177. V.I.Blloshmi. Informacione të kësaj natyre, dhe edukim të tillë kulturor, teorik e letrar fatkeqësisht brezi i ri e ka marrë vetëm pas rënies së komunizmit në vitin ’91, me pendesën e ndjerë se janë shumë të vonuar, ndërsa Blloshmi ishte në një hap me kohën, prirë nga kultura e Perëndimit. Në letrën dërguar sërish piktore Lumes, më 1973 shkruan: “Shpesh herë natyra lind njerëz fenomene: Eskili-njeriu dramë, Ajshtajni-njeriu shifër, Shekspiri-njeri literaturë. Bosnej-njeri Zot, Bodleri-njeriu breng. Si duket natyra desh ta shoh brengën me këmbë e me duar...”. Fq.179.V.I.Blloshmi. Marrëdhënia e Blloshmit me kulturën është e habitshme. Nëse lexon letrat e tij, ai duket sikur në asnjë kohë nuk ka jetuar në Shqipëri. Ai i donte të gjithë autorët, i kërkonte me ëndje shkrimet e tyre, nuk paragjykonte, justifikonte edhe ata që në pamje të parë dukeshin të urryer, ose që të prishnin humorin si puna e Bodlerit. Në vështrimin kritik dhe estetik që i bënte ai artit, letërsisë dhe shkrimtarit, ia kalonte një shkencëtari të madh. Në këto letra ndihet bërthama e postulateve të para estetike, të cilat dëshmojnë se nëse do të ishte gjallë, ai do të ishte bërë veç të tjerash dhe një studiues letërsie dhe kritik me vlera universale. Bota e tij, mendja e tij janë një urë fantastike e lidhjes me universin e kulturës botërore. Edhe kjo lidhje kaq e njësuar, kaq e ndjerë dhe universale me kulturën e përbotshme ishte një tjetër shkak që diktatura t’ia merrte jetën. Nga kultura letrare Vilson Blloshmi e kishte konkurruar prej kohësh Diktarorin Hoxha, që edhe pse jetoi në mesin e kësaj kulture në Francë nuk ia nxunë trutë, ndërsa Blloshmi që nga Bërzheshta, e kishte botën dhe kulturën e saj në pëllëmbë të dorës. Poeti, të madh e kishte dëshpërimin, sepse e pashmangshme ishte drama personale dhe ajo kolektive në komunizëm, por me mençurinë e tij, Blloshmi i jep kuptim dhe dinjitet çdo fjale të thënë, u jep kuptim dhe dinjitet edhe çasteve të mbrame të jetës së tij. Kushërirës së tij artiste, Lumes, i dërgon një përkthim të Francis Carco: “A është i vdekur, apo i gjallë/ Ai që sjell erën? Ai na ka folur shpesh Duke ardhur bashkë me erën Dhe ne e dëgjonim shpesh Është i vdekur, apo i gjallë ai që sjell erën?” fq.189.V.I. Kjo njihet si letra e fundit që i dërgoi piktores dhe simbolika i bashkohet qartë asaj parandjenje të pareshtur se ai s’do të ishte më në jetë. Dënimi, “helmi estetik” në hetuesi “Në këto blloqe, ka shënime të ndryshme në formë proverbash, fjalë dhe shprehje të ndryshme të mbledhura andej dhe këndej, të përkthyera në gjuhë të huaja”.f,186.V.2. Dhe M. Xhaxhiu duket sikur mezi ka pritur ta bëjë aktekspertizën. Naivi duhet të ketë qenë xheloz me kulturën e Blloshmit, sepse pa asnjë argument të fortë shkencor akuzon me fjalët më të përshtatshme që i duhen një gjyqi komunist për ta dënuar poetin. “poezitë flasin qartë për një tendencë nihiliste, pesimiste, flasin për mërzitjen, për vdekjen, mohojnë jetën, shkruan ai, dhe së fundi shkruan idiotësinë më të madhe që është parë në rrafshin estetik, që “poezitë e Blloshmit mohojnë kuptimin e punës së dobishme”. (Po aty). Xhaxhiu duhet të jetë mahnitur nga antologjia e poezisë frënge që kishte Vilsoni, por mezi ka pritur rastin ta quaj fajtor edhe për këtë. “Vjershat në frëngjisht janë të autorëve dekadentë, regresivë, pesimistë, reaksionarë”, thoshte ai dhe justifikohej se në Shqipërinë komuniste “nga këta autorë nuk është përkthyer asgjë, sepse kanë përmbajtje reaksionare” (Po aty). Të lexosh veprën e Vilsonit, kupton motivin pse shteti, udhëheqësit dhe komunistët e këtij shteti e patën në shënjestër Vilsonin. Ai ishte një diell që u vriste sytë, nuk i linte të qetë të punonin në natën e zezë. “Saharaja” edhe me natën nuk shkon mirë”, shkruante poeti. Ajo që të le pa mend, është cinizmi me të cilën, jo policia e shtetit, por vetë shkrimtarët e çuan Vilson Blloshmin drejt vdekjes. Gjuha e tyre në aktekspertizën që i bënë “Saharasë” ishte e njëjtë, kopje të njëri tjetrit, ishte gjuha e kërkuar, helmi i gatshëm që ua kishte lënë në dorë Sigurimi. Edhe “eksperti letrar”, K. Petriti thotë të njëjtat fjalë. “Vjersha ka frymë pesimiste, nihiliste, ka përmbajtje reaksionare”. Fq190.V.II. E njëjta gjuhë është përdorur edhe nga shkrimtarja Diana Çuli. Këta të tre ishin breshëria e parë e plumbave që ranë mbi shkrimtarin, përpara plumbit më të fundit që i mori jetën. Mënyra se si po ndëshkoheshin poetët Vilson Blloshmi dhe Genc Leka na çon drejt zgjidhjes së “enigmës së kulturës shqiptare”, ku ka nisur të na drejtoj sakt studiuesi i njohur Sabri Hamiti. Në librin e tij “Albanizma”, në kapitullin “Diaspora shqiptare”, fq. 43, Sabri Hamiti, pasi hedh një vështrim mbi krijuesit e diasporës dhe rrëfen momentin e ndritur kur krijuesit më të mëdhenjë shqiptarë vendosën të jetojnë e krijojnë në Shqipëri, njëherësh na tregon dhe fatkobin tonë duke shkruar se: “Mirëpo Shqipëria nacionale e shekullit të 20-të mbeti e ndarë, e përgjysmuar, dhe ky përgjysmin (duke prodhuar karaktere ekstreme, apo egërsimin e kthyer në vullnet të çeliktë pushtetor), bëri që toka shqiptare të mos jetë ambjent i përshtatshmëm për shkrimtarët dhe dijetarët e vet të mëdhenj.” Pasi rrëfen se në ç’mënyrë të dhunshme Shqipëria kthehet në një shtet ideologjik “për të prodhuar karikaturën e fuqisë së pushtetit që përfundon me dhunë, në shpikje kundërshtarësh të brendshmëm, të cilët duhet të kundërshtohen, madje të likuidohen….!”, Sabri Hamiti ka parashtruar pyetjet e hidhura: “Pse, pra, u përjashtua Fishta, kur qe bërë vetë ai një institucion kultural nacional; Pse erdhi, veproi dhe u arratis Fan Noli, kur ëndërroi Shqipërinë e përparuar; Pse s’u kthye për të gjallë Faik Konica, ndoshta intelektuali më i madh i shekullit. Ku mbaroi i fundit i Frashërve, Mithat Frashëri, që krijoi një bibliotekë nacionale, pasi erdhi nga Stambolli; Pse mbeti jashtë Asdreni, që inaguroi kalimin në letërsi moderne shqiptare; Pse nuk u kthye përjetë Andon Zako Çajupi që këndoi e vajtoi Shqipërinë?”. Pikërisht ku Sabri Hamiti i ndal këto pyetje të hidhura, unë do të shtoja një tjetër pyetje të hidhur: Pse u vranë poetët Blloshmi e Leka? Nuk është fjala që t’ia jap unë përgjigjen e plotë, por bëhet fjalë të qëndrojmë te enigma dhe misteret e zgjidhjes së saj që ka përgatitur më parë Sabri Hamiti, sepse të njëjtat përgjigje dhe hipoteza përskaj kësaj enigme na zgjidhin edhe enigmën e ndëshkimit të dy poetëve në moshë shumë të re. “Apo mos paqëndrueshmëria e tyre në Shqipëri ka të bëjë me një moskuptim, mospëlqim edhe personal, ndërmjet Shqipërisë së ëndrrës nacionale e politike me Shqipërinë reale të detit dhe të dheut”, aludon S.Hamiti. Përderisa ne nuk do të vendosim të zbulojmë krijimtarinë e intelektualëve të sipërmendur, përderisa ne ende nuk do ta njohim atë, kjo enigmë në derën e së cilës ka trokitur studiuesi Sabri Hamiti, do të na mundojë, por edhe do të na lëndojë për një kohë të gjatë, ndaj unë vazhdoj të këmbëngul që t’u kthehemi këtyre veprave, t’u referohemi atyre në të gjitha shprehimitë letrare dhe estetike, nacionale dhe historike, me qëllim që mosdurimi dhe përjashtimi i të mëdhenjëve nga Shqipëria të mos ndodh edhe më vonë, ashtu siç ka ndodhur me Ernest Koliqin, Mitrush Kutelin, Ethem Haxhiademin, Lasgush Poradecin, Anton Pashkun e Selman Rizën, të cilët siç pohon studiuesi Hamiti “morën arratinë e jashtme, apo izolimin e brendshëm”. “Duaje atdhenë edhe kur të vret”, shkroi me dhemshuri Mitrush Kuteli në testamentin e vet. “Mos të harrojmë që fenomeni nuk ka mbaruar as me Bilal Xhaferin dhe Ismail Kadarenë”, thekson Hamiti në librin e tij “Albanizma”. Dhe unë do të shtoja që, të mos harrojnë se ky fenomen ka ndodhur jo rrallë herë për shkak të krimeve komuniste ndaj Shqipërisë dhe shqiptarëve, në përballje të përhershme me qëndresën antikomuniste kombëtare, e cila më së shumti shprehej nëpërmjet intelektualit, krijuesit, të cilit siç e dimë të gjithë, atij edhe i pritej më parë koka. Ndaj e kam theksuar dhe e them, përfshi së fundi edhe pozicionin tim si politikan se nuk ka Kujtesë Historike, pa dekomunistizimin e saj. Këtij “udhëtimi” në veprën e Vilson Bloshmit dhe Genc Lekës, desha t’i mëshoja me një një indikacion më konkret dhe të drejtëpërdrejtë në këtë auditor, pra: Nuk ka Kujtesë Historike, pa dekomunistizimin e saj
Bedri Blloshmi, vëllai i poetit të pushkatuar, Vilson Blloshmi, tregon torturat gjatë izolimit në hetuesinë e Librazhdit
Genci dhe Vilsoni, 1 vit tortura çnjerëzore në birucë
Komunikova me vëllanë nëpërmjet goditjeve të gishtit në mur. Ai më shpjegoi si e kishin arrestuar dhe më tha se kishte qenë 3 muaj në hetuesi në Tiranë, tek "Mine Peza", dhe e kishte marrë në pyetje vetë Kadri Azbiu. Më tha se në hetuesinë e Tiranës, kur më çonin për të kryer nevojat dhe për të ngrënë bukë, më lidhnin kokën me një batanije dhe më mbanin dy civilë për dore. Dhe në banjë kur kryente nevojat personale, policët civilë rrinin me të në banjë. Më tha se e kishin torturuar shumë dhe krahun e majtë e kishte të paralizuar nga hekurat. Ata e mbanin gjithë natën pa gjumë dhe në çdo dy orë civilat ndërroheshin. E mbanin në këmbë mbështetur pas murit, me duar të lidhura dhe qëndronte më një këmbë. Kur lodhej, binte në çimento dhe ata e çonin prapë në këmbë dhe i thoshin: "folë, a do ta pranosh propozimin e ministrit për të bashkëpunuar me sigurimin e shtetit që të shkosh jashtë shtetit?
- Zoti Blloshmi, a mund të na thoni si nisi kalvari i vuajtjeve ndaj jush?
Ka qenë 31 marsi i vitit 1976 kur më thirrën për në zborin ushtarak, por ky ishte një pretekst. Pasi u paraqita në degën ushtarake, u thashë se zborin e kisha kryer dhe u tregova fletën e zborit. Ata më thanë se fleta e zborit nuk ishtë e rregullt dhe do më çonin në Degën e Brendshme për ta sqaruar. Pasi më çuan atje, më mori në pyetje nënkryetari i Degës së Brendshme, Beqir Quku. Ndërmjet të tjerash, ai më tha se ju jeni 21 vetë në familje dhe ne 21 pushkë kundër Enver Hoxhës nuk i lëmë. Më bënë presion për t'u bërë bashkëpunëtor i sigurimit, por unë nuk pranova. Nënkryetari i Degës së Brendshme, Beqir Quku, më tha se sonte do të flesh në hotel në Turizëm dhe do të mendohesh. Më çuan atje dhe në mesnatë erdhi dhe më mori policia, më çuan në zyrë tek nënkryetari. Ai më tha: "A u mendove dhe çfarë vendose?" Unë i thashë se ajo nuk ishte punë për mua dhe nuk e bëja dot. Atëherë, ai hapi sirtarin, nxori hekurat dhe pasi më lidhi, më tha se nuk kisha për ta parë më diellin kurrë me sy. Që nga nata që më thirrën për në zbor, mua më vunë prangat dhe më futën në birucë, dhe nuk kisha asnjë lidhje me botën përjashta qelisë. Gjatë gjithë kohës së hetuesisë në Librazhd vinte një i dërguar special nga Tirana, i cili quhej Dhimitër Beshiri. Ai nuk ndahej për asnjë çast nga shefi i hetuesisë së Librazhdit, Selim Caka.
- Po Vilsonin, vëllanë tuaj, si e arrestuan?
Pas 3-4 muajsh vura re se një nga qelitë mbahej kyçur me dy çelsa dhe e vulosur me dyll. Kjo birucë nuk hapej nga polici siç hapeshin birucat e tjera, por largohej polici dhe hapej nga vetë kryetari i Degës së Brendshme për të kryer veprimet. Pas ca kohësh, në një moment që polici i birucave ishte në banjo, dëgjova një zë nga një birucë tjetër: "O dyshi, o dyshi, mbaj qëndrimin që ke mbajtur, mos prano asgjë nga ato që të thonë". Unë isha në birucën nr.2 dhe e pyeta atë që më foli: "Kush jeni ju?". "Jam Vili, Vili, - më tha. "Përse të kanë arrestuar", - i them unë? Ai më tha: "Për librat, për poezitë, se m'i kanë marrë të gjitha, punë agjitacioni". Në këtë kohë, polici e kapi duke folur dhe e pyeti se me kë foli dhe pse. Menjëherë u alarmua e gjithë Dega e Brendshme, erdhi kryetari i degës dhe shefi i hetuesisë, e morën vëllanë lart dhe i thanë pse foli. Ai u kishte thënë se nuk kishte folur me asnjë njeri. Pastaj më morën mua, më pyetën se me kë kisha folur në birucë. Unë u thashë se nuk kisha folur me asnjë njeri. Mbas ca kohësh, vëllai i binte murit të birucës, duke trokitur 36 herë me gisht. Kur unë i përgjigjesha po me goditje për t'i thënë se e kisha kuptuar sinjalin e tij, ai ma priste duke më thënë se nuk kisha kuptuar gjë. Një mbasdite, Vilsoni po fliste me policin, duke i thënë se ti je me shkollë dhe i zgjuar, por po më numërove alfabetin që janë 36 gërma, atëherë je me të vërtetë i zgjuar. Polici ia ktheu: ore, ç'më duhet mua alfabeti, unë kam çelsat në dorë. Atëherë, unë e kuptova që sinjali që më jepte vëllai ishin 36 gërmat e alfabetit dhe kur iku polici, shkrova të gjitha gërmat në mur, dhe vura numrat për t'i korresponduar. Pastaj komunikova me vëllanë nëpërmjet goditjeve të gishtit në mur. Ai më shpjegoi si e kishin arrestuar dhe më tha se kishte qenë 3 muaj në hetuesi në Tiranë, tek "Mine Peza", dhe e kishte marrë në pyetje vetë Kadri Azbiu. Më tha se në hetuesinë e Tiranës, kur më çonin për të kryer nevojat dhe për të ngrënë bukë, më lidhnin kokën me një batanije dhe më mbanin dy civilë për dore. Dhe në banjë kur kryente nevojat personale, policët civilë rrinin me të në banjë. Më tha se e kishin torturuar shumë dhe krahun e majtë e kishte të paralizuar nga hekurat. Ata e mbanin gjithë natën pa gjumë dhe në çdo dy orë civilat ndërroheshin. E mbanin në këmbë mbështetur pas murit, me duar të lidhura dhe qëndronte më një këmbë. Kur lodhej, binte në çimento dhe ata e çonin prapë në këmbë dhe i thoshin: "folë, a do ta pranosh propozimin e ministrit për të bashkëpunuar me sigurimin e shtetit që të shkosh jashtë shtetit? Ne e dimë se ti këtë punë e bën, se je shumë i zgjuar, pasi di disa gjuhë të huaja, frëngjisht, anglisht, gjermanisht, italisht dhe turqisht". Ai nuk pranoi dhe ata fillonin nga e para torturat. Në birucë brenda, me kokë të lidhur me batanije, i sillnin njerëz të ndryshëm dhe i flisnin frëngjisht, anglisht, gjermanisht, italisht dhe turqisht dhe i thoshin: "ku i ke mësuar këto gjuhë, sa mirë i ke mësuar". Në birucat e Librazhdit u bë edhe një dhomë speciale e veshur me sfungjer, me karrige dhe tavolina të fiksuara për të na hetuar vetëm neve.
- Po arrestimin e Genc Lekës, si e more vesh?
Në birucë më sollën dhe një të arrestuar tjetër, dhe pasi u prezantuam, ai më tha: "Ka ca ditë që tek Drejtoria e Ndërmarrjes Bujqësore arrestuan një njeri që e akuzonin se ka shkruar emrin e Enver Hoxhës me bojë të zezë. Unë e pyeta si quhej, ndërsa ai më tha se quhej Genc Leka, një mësues nga Bërzeshta, që punonte në fermë. Ai më tha se arrestimi i Genc Lekës bëri shumë bujë dhe njerëzit thoshin që mirë ia bënë, sepse ka shkruar emrin e shokut Enver me bojë të zezë. Pastaj unë zbulova, nëpërmjet kodit me të goditur në mur, se Genci ndodhej në birucën nr.1, ngjitur me birucën time. Gjatë gjithë kohës mua nuk më pyetën as për Vilsonin dhe as për Gencin. Mbas 11 muajsh na dhanë akt-akuzën dhe prisnim të dilnim në gjyq. Pas dy-tre javësh erdhi hetuesi im Lulo Ymeri dhe shefi i hetuesisë, Selim Caka, dhe mbasi më lidhën në birucë më morën sipër. Ma mori akt-akuzën Selim Caka, e grisi dhe më tha: "Do t'iu presim një kostum tjetër".
- Ç'mund të na thoni për gjyqin që u zhvillua ndaj jush?
Mbas dy-tre muajsh, në datën 6 qershor 1977, më njoftoi përgjegjësi i birucave, duke më thënë se nesër do të dilnim në gjyq. Gjyqi u bë në sallën e kinemasë së Librazhdit. Pasi na çuan atje të lidhur me hekura dy e nga dy, pamë se salla ishte e mbushur plot me njerëz të zgjedhur nga sigurimi, disa prej të cilëve unë i njihja gjatë kohës së hetuesisë. Brenda në sallë ishin 26 policë, plus dy që rrinin tek dera me kallashnikovë në dorë. Gjyqi i parapërgatitur filloi me dëgjimin e të ftuarve specialë që ndodheshin në sallë. Në sallë, para gjykatësve specialë, vinin dhe flisnin njerëz të panjohur, lexonin atë që u kishin përgatitur. Kishte nxënës nga shkollat e mesme, nga ushtria, mesa mbaj mend ai që lexoi në emër të ushtrisë quhej Isa Kopaçi, foli një i quajtur Todi Bardhi, dhe tha se ishte kryetar kooperative. Në trupin gjykues ishte edhe një civil i ardhur nga Tirana, i cili, gjatë seancave, shpesh konsultohej me kryetarin e trupit gjykues, Subi Sulçe. Ishin edhe shumë të tjerë që diskutonin, por nuk ua mbaj mend emrat. Në të gjitha seancat, për gjashtë ditë rresht, prokurori, një njeri me ngjyrë, mbante në dorë të tri akt-ekspertizat që ishin firmosur nga Diana Çuli dhe dy shkrimtarë të tjerë. Prokurori ndërpriste vazhdimisht seancën, drejtohej nga ne duke tundur në dorë tre akt-ekspertizat dhe thoshte: "Më fal, zoti gjyqtar, ja këto do t'ua hanë kokën këtyre se kanë vjellë vrer dhe vetëm vrer, por pas pak do t'u hanë kokën se do ta pinë vetë vrerin". Kjo gjendje vazhdoi gjashtë ditë dhe ditën e gjashtë u dha pretenca. Kryetari i trupit gjykues tha se duke marrë për bazë mendimin e sallës, (këtu bëhet fjalë për njerëzit e ftuar specialë që ishin parapërgatitur dhe kërkuan dënimin tonë me vdekje), po japim pretencën për të tre të pandehurit. Genc Leka me vdekje, me pushkatim, Vilson Blloshmi, vdekje, me pushkatim, Bedri Blloshmi, vdekje me pushkatim. Vlen të theksoj se familjarët tanë nuk morën pjesë në asnjë nga seancat tona gjyqësore, sepse nuk i kishin njoftuar. Ata ishin njoftuar nga njerëz të ndryshëm në fshat për dënimin tonë me vdekje.
- Zoti Blloshmi, pas vendimit të gjykatës, Vilsoni dhe Genci u pushkatuan, ndërsa juve iu fal dënimi me vdekje. Si i shpëtuat plumbit?
Më 12 qershor të vitit '77, pasi u dha pretenca, Vilsonin, Gencin dhe mua na çuan nëpër biruca dhe na lidhën kokë e këmbë. Mbas 30 minutash, në birucën ku ndodhesha unë u fut përgjegjësi i birucave, Axhem Dajlani, i cili mbante në dorë një grumbull litarësh dhe zinxhirësh, ndërsa një polic kishte në dorë helmetën në të cilën ishte stampuar harta e Shqipërisë. Mbasi më lidhi këmbët me një hekur në formë u-je, më lidhi edhe duart me hekura dhe më vendosi një litar tek këmbët dhe tek duart. Në kokë më vendosën helmetën. Atë natë unë nuk fjeta fare. As që e kuptova se kishte rënë dita. Papritur u hap dera dhe hyri brenda shefi i hetuesisë, kryetari i Degës së Brendshme dhe përgjegjësi i birucave, i cili më zgjidhi këmbët, më hoqi helmetën dhe m'i lidhi duart prapa dhe më drejtuan tek makina tip Gaz, i zbuluar. Aty pashë Vilsonin dhe Gencin që ishin vendosur kurriz më kurriz të lidhur ashtu si unë dhe një grumbull policësh i mbanin për supesh. Ata qëndronin të ulur në makinë. Më ulën edhe mua pranë tyre në kurriz, në mes na ndante një rrjesht me policë. Mbasi në makinë hipën edhe disa policë të tjerë të armatosur gjer në dhëmbë, makina u nis si në kortezh. Gjatë rrugës, në të dyja anët kishte shumë njerëz që mbanin parrulla në duar si "Rroftë shoku Enver", "Armiqtë në litar" dhe shumë parrulla të tjera.
Na futën në sallën e gjyqit për të na dhënë vendimin e gjykatës. Mbasi bënë një përmbledhje për ato gjëra që u interesonin atyre, e mori fjalën prokurori, i cili tha: "I pandehuri Genc Feim Leka dënohet me vdekje, pushkatim. I pandehuri Vilson Sami Blloshmi, dënohet me vdekje, pushkatim. I pandehuri Bedri Sami Blloshmi, megjithëse të tre janë njerëz të pandreqshëm dhe janë dy vëllezër, ne vendosëm që t'i falet jeta dhe të dënohet me 25 vjet heqje lirie". Mbas vendimit të gjykatës na çuan nëpër biruca. Përballë birucës së Gencit dhe Vilsonit, në korridor u vendos një polic i veçantë që kujdesej për ta, ndërsa brenda në birucë futën nga një të dënuar tjetër. Kjo gjendje zgjati plot 35 ditë që ata prisnin vdekjen me sy hapur, të lidhur kokë e këmbë. Më datën 17 korrik 1977, ishte ditë e dielë dhe neve na erdhën familjet në takim. Erdhi polici dhe më nxori në takim. Pashë se kishe ardhur nëna me motrën, nëna më shumë qante se sa fliste. Ajo mesa duket kishte kërkuar të takonte Vilsonin para meje, por ata i kishin thënë se do të takosh vetëm Bedriun. Nëna më pyeti: "Hë, mor bir, si u bë, ç'hata na gjeti kështu? Ku është Vili i nënës". Në takim merrte pjesë kryetari i Degës së Brendshme, Medar Hasa, shefi i hetuesisë, Selim Caka, nënkryetari i Degës së Brendshme, Spiro Lera, hetuesit Lulo Ymeri, Ligor Kondili dhe shumë të tjerë që nuk i njihja. Nëna iu lutej atyre: "Ma nxirrnin djalin që ta shoh", ata qëndronin në këmbë pa lëvizur dhe nuk flisnin. Takimi mbaroi. Më çuan në birucë. Mua, edhe pse m'u fal jeta, isha shumë i tronditur dhe nuk haja ushqim rregullisht. Sa herë që hapeshin birucat për të shkuar në banjo, i pari dilte Genci me zinxhirë nëpër këmbë. Kur afrohej tek biruca ime që ishte përballë banjës, ai kollitej që ta dëgjoja unë edhe unë ia ktheja duke u kollitur nga brenda. Kur e çonin në banjë, policët ia zgjidhnin këmbët dhe me një litar të lidhur në duar, dy policë e merrnin për krahu dhe u fusnin në banjo, ndërsa polici tjetër mbante cepin e litarit dek dera jashtë. Mbasi dilte nga banja, e lidhnin prapë dhe e çonin në birucë. Të njëjtën gjë bënin edhe me Vilsonin. Vilsoni kollitej gjatë gjithë korridorit, deri sa shkonte tek banja, të njëjtën gjë bëja edhe unë nga brenda. Një natë vjen shefi i hetuesisë, Selim Caka, dhe hap derën e birucës time. Të gjithë të dënuarit u ngritën në këmbë, unë nuk u ngrita. Shefi i hetuesisë m'u drejtua: "Po ti, kulak, pse nuk ngrihesh në këmbë?". Unë ia ktheva: "Unë nuk kam as respekt, as frikë nga juve". Selimi vazhdoi: "Atëherë dëgjomë, përgjigja nga Gjykata e Lartë erdhi. Ti e ke aq sa ta dhamë ne, pastaj më vonë të shohim". Unë e pyeta a ka ndonjë ndryshim në vendimin që u mor në Librazhd për dy të tjerët? Ai ma ktheu: "Do zbatohet vendimi i gjykatës së Librazhdit". Në atë çast mori një të dënuar nga biruca ku ndodhesha unë dhe e çoi në birucën nr.1 ku ishte Genci, dhe në birucë u dëgjua një zhurmë e madhe. Polici kërkoi me urgjencë mjekun. Mesa kuptova unë, Genci ishte njoftuar për mosndryshimin e vendimit për pushkatim. Po atë natë vjen përgjegjësi i birucës me disa policë dhe më dhanë ushqim me forcë. Unë, për gjithë natën, nuk ndjeva gjë fare se çfarë kishte ndodhur. Kur më nxorën në mëngjes për në banjo, hodha sytë nga biruca e Gencit dhe e Vilsonit, dhe pashë se këpucët dhe polici nuk ishin. Atëherë më ra të fikët dhe kur u përmenda isha i shtrirë në birucë. Natën e dytë, personi që ishte në birucë me Vilsonin, një i quajtur Rustem Dashi, erdhi në birucën time. Ai më tha se në çastin që erdhën policët për ta marrë, më tha: "Rustem kam parë një ëndërr", por nuk e mbaroi fjalën se në atë kohë u hap dera dhe hynë policët brenda, i zgjidhën këmbët dhe e morën me duar të lidhura prapa. Unë i hodha xhaketën mbi shpinë. Ai u kthye tek dera dhe më tha: "Rustem, ma bëj hallall, ti do dalësh shpejt nga burgu dhe do të të lë një amanet, se Bedriu është dënuar shumë. Kur të lirohesh, u thuaj në shtëpi se Vilsoni nuk u ka turpëruar dhe nuk ka pranuar asgjë. Lamtumirë!". Pas dy-tre javësh, mua më morën dhe më dërguan në Tiranë, në kaush, prej aty më degdisën në Spaç të Mirditës.
"Saharaja", poezia që pushkatoi poetin Vilson Blloshmi
Bedri Blloshmi, vëllai i poetit të pushkatuar, tregon si u persekutua e gjithë familja e tij nga regjimi
Kishim kohë që vazhdonim kërkimet për gjetjen e vendit ku u pushkatuan dy poetët Genc Leka dhe Vilson Blloshmi, në vendin e quajtur Përroi i Firarit, një zonë malore që është rreth 10 km larg qytetit të Librazhdit, por nuk po gjenim gjë. Një ditë, ndërsa ne vazhdonim kërkimet, një ish-nënoficer në një repart ushtarak, në anë të rrugës nacionale tek rruga që të çon për në Zgarë, na tha rastësisht se "e di unë vendin e pushkatimit". Ai i kishte treguar një kushëririt tim se ku ndodhej vendi i pushkatimit. Shkova menjëherë tek vendi, gërmova dhe gjeta të dy skeletet e Vilsonit dhe Gencit, ngjitur me njeri-tjetrin, në një gropë në luginën e Përroit të Firarit. Ditën që u bë zhvarrimi, në gropë kam gjetur edhe njërin nga plumbat që vranë poetët
- Zoti Blloshmi, a mund të na thoni si ka nisur persekutimi dhe përndjekja ndaj familjes suaj nga regjimi komunist?
Persekutimi i familjes tonë ka filluar qysh më 26 tetor të vitit 1944 kur u pushkatua vëllai i babait tim, Azis Blloshmi, të cilit edhe sot e kësaj dite nuk i janë gjetur eshtrat. Në vitin '46 jemi shpronësuar nga pasuritë e patundshme dhe në tokën tonë pranë Shkumbinit u vendos një repart ushtarak që drejtohej nga Petrit Dumja. Në vitin '50 me arratisjen e Bardho Lekës, babai i Gencit, jashtë shtetit, u arrestua xhaxhai jonë Hasan Blloshmi me akuzën "strehim diversantësh" dhe u dënua 20 vjet heqje lirie dhe sekuestrim të gjithë pasurisë. Akoma pa dalë xhaxhai nga burgu, në vitin '63 u arrestua babai im, i cili u dënua për agjitacion dhe propagandë dhe qëndroi 7 vjet në burg. Dhe këtë radhë nuk do të mungonte sekuestrimi i pasurisë. Pas pak kohësh u dënua xhaxhai tjetër, Bukuroshi që punonte në Stravaj.
Në vitet '69-'76 ishte periudha që ne u bashkuam të gjithë në shtëpi, pasi ishin liruar të gjithë nga burgu. Në vitin '76 nisi një tjetër valë edhe më e egër arrestimesh dhe internimesh, duke filluar me arrestimin tim, të Vilsonit dhe Gencit. Më 27 korrik 1977, dhjetë ditë pas pushkatimit të Gencit dhe Vilsonit, u internua komplet familja ime. Sapo mbërritën në qendrën e internimit, sigurimi i shtetit thirri xhaxhanë tim, Hasanin për të bërë rregjistrimin në vendbanimin e ri. Sapo ai futet në zyrë i venë hekurat dhe e dënojnë me 10 vjet burg për agjitacion dhe propagandë dhe e sollën në Burgun e Spaçit ku ndodhesha edhe unë. Në korrikun e vitit 1982 xhaxhai sëmuret dhe e çojnë në Spitalin e Burgut në Tiranë ku edhe vdes. Trupin e tij e kam gjetur mbas shumë kërkimesh në varrezat e Shish-Tufinës në Tiranë. Tani ai prehet pranë prindërve të tij në Bërzeshtë.
- Sa vjet qëndruat në burg dhe kur u liruat?
Siç e thashë, Gjykata e Librazhdit më dënoi me 25 vjet burg. Në burg qëndrova që nga arrestimi më 1 prill 1976 dhe më 29 mars 1991 u lirova nga burgu i Burrelit. Gjatë gjithë kohës që kam qenë në burg, unë mendoja se në rast se do të dilja i gjallë nga burgu, puna e parë që do të bëja, do të kërkoja vendin ku ishin pushkatuar Vilsoni dhe Genci. Në zgjedhjet e 31 marsit të vitit 1991 shkova për të votuar. Komisioni i votimit më tha se ti nuk e ke emrin, megjithatë, unë votova. Prita rezultain e zgjedhjeve, por prapë fitoi Ramiz Alia. Atëherë mora rrugën e arratisë dhe ika për në Greqi. Ishte koha kur ishte ndryshuar ligji i arratisjes me pushkatim ishte bërë në dënim me gjobë, por kallashi në kufi vazhdonte të merrte jetë njerëzish. Në Greqi, qëndrova 7 muaj. Atje u takova edhe me djalin e Gencit, Petrikën. Petrika komunikonte shpesh me familjen e tij në Korçë dhe edhe me familjen time në Bërzeshtë të Librazhdit. Mbasi më mori dy-tre herë në telefon familja u detyrova të kthehesha, sidomos pas kërkesës së nënës, e cila më tha hadje se më mirë të jemi të varfër, por bashkë. Në atë kohë edhe familja ishte kthyer nga internimi dhe e gjeti shtëpinë krejt të shkatërruar.
- Ndërkohë, eshtrat e dy poetëve të pushkatuar nuk dihej se ku ishin groposur nga diktatura. Si e gjetët vendin ku ishin pushkatuar Vilsoni dhe Genci?
Pas 7-8 muajsh u ktheva nga Greqia në Shqipëri. Vendosa të kërkoj Gencin dhe Vilsonin. Me anë të një oficeri të sigurimit shkova në vendin e quajtur Përroi i Firarit, një zonë malore që është rreth 10 km larg qytetit të Librazhdit. Oficeri i sigurimit më shpjegoi përafërsisht vendndodhjen, por më tha se dokumentat mos m'i kërko se nuk t'i tregoj. Unë atëherë ika dhe qëndrova në Tiranë, por kam shkuar me dhjetëra herë tek Përroi i Firarit dhe punoja, duke hapur me dhjetëra gropa për të gjetur Vilsonin dhe Gencin. Kaluan muaj e muaj dhe nuk gjeta asgjë. Atëherë fillova të interesohem në Librazhd. Një kushëriri im më tha, se ishte interesuar dhe kishte gjetur njeriun që kishte hapur gropën e pushkatimit. Njoftova edhe Petrikën dhe lamë takimin në Librazhd. Takova personin që dinte vendin, nuk iu prezantova, por e gënjeva, duke i thënë se vij nga Ministria e Brendshme. I thashë se në vitin 1977 këtu në Librazhd është bërë një gjyq dhe janë pushkatuar dy veta dhe në bazë të dokumentave keni qenë ju, ai që keni hapur gropën e pushkatimit. Ai nuk hezitoi, por më tha, po, unë e di ku është, por do të shkoj në shtëpi dhe pas 5 minutash takohemi tek lokal "Sopoti". Petrika më priste në lokal dhe kishte pirë ca gota me raki. Kur erdhi personi që bisedova unë, Petrika iu prezantua, duke i thënë, "unë jam djali i Gencit".
Dolëm nga lokali dhe personi që do na çonte tek vendi më tha se do të dalim një nga një nga qyteti që të mos na shohë njeri. Pasi lamë rrugën nacionale filluam të ngjiteshim në këmbë malit përpjetë. Petrika ishte më mbrapa me një kushëririn tim, kurse unë ecja përpara me personin në një distancë të afërt. Ai filloi të më pyeste, "Sa mirë djali i Gencit po interesohet për babain e vet, ndërsa ata të Blloshmit nuk ndjehen fare. Familjen e tyre unë e kam njohur në internim dhe ishin njerëz të mirë. Ata dy djem u pushkatuan kot". Unë mundohesha t'i shmangesha dhe ndonjëherë i përgjigjesha pyetjeve të tij. Më pas më tha se, "ata kanë patur edhe një tjetër në burg dhe shumë të burgosur të tjerë janë liruar, por ai nuk është bërë i gjallë. Ka mundësi të jetë vrarë në burg". Unë përsëri nuk i tregova se kush isha.
Kur mbërritëm tek vendi që dinte ai, aty ai pa vendin që kisha gërmuar unë më përpara dhe u çudit. Pastaj pyeti kush mund të ketë gërmuar këtu. Unë iu përgjigja, kemi ardhur ne nga Ministria dhe kemi gërmuar disa herë këtu dhe nuk i kemi gjetur. Ai këmbënguli, vendi është vetëm ky. Këtu gërmoni se do t'i gjeni. Pasi qëndruam ca aty, u kthyem përsëri për në Librazhd. Prej andej unë ika për në Tiranë. Pas shumë kërkimesh përsëri nuk i gjetëm.
Një ditë, ndërsa ne vazhdonim kërkimet, një ish-nënoficer në një repart ushtarak në anë të rrugës nacionale tek rruga që të çon për në Zgarë, na tha rastësisht se, "e di unë vendin e pushkatimit". Ai i kishte treguar një kushëririt tim se ku ndodhej vendi i pushkatimit. Shkova menjëherë tek vendi, gërmova dhe gjeta të dy skeletat e Vilsonit dhe Gencit ngjitur me njeri-tjetrin në një gropë në luginën e Përroit të Firarit. Ditën që u bë zhvarrimi, në gropë kam gjetur edhe njërin nga plumbat që vranë poetët
- Ku u bë rivarrimi i dy poetëve?
Rivarrimi i dy poetëve të pushkatuar u bë me nderime në prill të vitit 1994, në varrezat e Librazhdit. U varrosën pranë njëri-tjetrit ashtu siç ishin edhe në jetë të pandarë. Në këtë ceremoni merrte pjesë kryetari i Parlamentit të asaj kohe, zoti Pjetër Arbnori, shumë deputetë të PD, përfaqësues nga shoqata e të përndjekurve politikë, dhe mijëra qytetarë. Po atë ditë, Presidenti i Republikës, zoti Sali Berisha, i nderoi me titullin e lartë "Martir i Demokracisë". Po ashtu në Librazhd dy shkolla mbajnë emrat e dy poetëve të pushkatuar, Genc Leka dhe Vilson Blloshmi. Me interesimin e shkrimtarit të madh Ismail Kadare dhe ministrit të Kulturës, Rinisë dhe Sporteve, zotit Bujar Leskaj dhe qeverisë demokratike, në qytetin e Librazhdit u ngrit edhe memorali i dy poetëve të pushkatuar, një vepër me vlera të mëdha artistike, krijuar nga skulptori i talentuar Sadik Spahija. Ditën e inagurimit të Memorialit, Bashkia e Librazhdit u dha titullin "Qytetar Nderi". Pak ditë më parë, nën kujdesin e shkrimtarit të shquar Ismail Kadare u përurua edhe vepra letrare dhe monografi me autor Sadik Bejkon. Në këtë vepër janë përfshirë të gjitha krijimet e poetëve, letërkëmbimet dhe përkthime nga autorë të shquar francezë. Parathënia e librit është shkruajtur nga shkrimtari Ismail Kadare.
Bisedoi: Rexhep POLISI
VILSON BLLOSHMI
SAHARAJA
Saharaja, larg është Saharaja,
Saharaja shkëmb e rërë e gurë,
Që ka shok veç emrin e saja
Dhe ngaqë s'sheh ëndrra, s'sheh as drurë.
Saharaja s'di të ëndërrojë.
Ajo bluan gurë në mënt' e sajë…
Saharaja s'ka këngë të këndojë,
Saharaja s'ka as lot të qajë.
Saharaja nuk ka miq e shokë,
Saharaja nuk ka bijë e birë.
Saharaja është një copë tokë,
Thonë se dhe natën nuk shkon mirë.
Natës s'i pëlqen në Sahara,
S'i pëlqen të ketë veç gurë për shtrojë;
Fjalë e dashuri e njerëz s'ka;
Perç' e sajë e zezë s'ka ç'të mbulojë.
As dhe një s'e di si është kandisur
Me kët' plagë mbi shpinë rruzullimi,
Porse thonë në botë është stisur
Kur i duhej njerëzisë mallkimi.
Kur ai për keq e mban në gojë;
Saharaja e mban vesh e qesh;
Saharaja fillon të gëzojë
Kur ne të mallokohemi mes nesh.
E kur bije ndrojtur rrez' e diellit
Dhe mbi gurët e pamyshkët ndrit;
I ngjan vello savani i qiellit,
Shkretëtirës shket e shkrepëtit.
Prandaj kur urrejtje e fortë e nxehur
Mbi dikë mallkon e shfryn e shanë,
Që nga skuta del kujtimi i dehur
Dhe thërret menjëherë Saharanë.
Kur mallkimi çfryn e kur kujtimi
Në pusinë e harresës tret…
Kur hynë dielli e kur hesht thëllimi
Shkretëtirë e shkretë mbetet shkretë.
25.10.1973
25.10.1974
Komunikova me vëllanë nëpërmjet goditjeve të gishtit në mur. Ai më shpjegoi si e kishin arrestuar dhe më tha se kishte qenë 3 muaj në hetuesi në Tiranë, tek "Mine Peza", dhe e kishte marrë në pyetje vetë Kadri Azbiu. Më tha se në hetuesinë e Tiranës, kur më çonin për të kryer nevojat dhe për të ngrënë bukë, më lidhnin kokën me një batanije dhe më mbanin dy civilë për dore. Dhe në banjë kur kryente nevojat personale, policët civilë rrinin me të në banjë. Më tha se e kishin torturuar shumë dhe krahun e majtë e kishte të paralizuar nga hekurat. Ata e mbanin gjithë natën pa gjumë dhe në çdo dy orë civilat ndërroheshin. E mbanin në këmbë mbështetur pas murit, me duar të lidhura dhe qëndronte më një këmbë. Kur lodhej, binte në çimento dhe ata e çonin prapë në këmbë dhe i thoshin: "folë, a do ta pranosh propozimin e ministrit për të bashkëpunuar me sigurimin e shtetit që të shkosh jashtë shtetit?
- Zoti Blloshmi, a mund të na thoni si nisi kalvari i vuajtjeve ndaj jush?
Ka qenë 31 marsi i vitit 1976 kur më thirrën për në zborin ushtarak, por ky ishte një pretekst. Pasi u paraqita në degën ushtarake, u thashë se zborin e kisha kryer dhe u tregova fletën e zborit. Ata më thanë se fleta e zborit nuk ishtë e rregullt dhe do më çonin në Degën e Brendshme për ta sqaruar. Pasi më çuan atje, më mori në pyetje nënkryetari i Degës së Brendshme, Beqir Quku. Ndërmjet të tjerash, ai më tha se ju jeni 21 vetë në familje dhe ne 21 pushkë kundër Enver Hoxhës nuk i lëmë. Më bënë presion për t'u bërë bashkëpunëtor i sigurimit, por unë nuk pranova. Nënkryetari i Degës së Brendshme, Beqir Quku, më tha se sonte do të flesh në hotel në Turizëm dhe do të mendohesh. Më çuan atje dhe në mesnatë erdhi dhe më mori policia, më çuan në zyrë tek nënkryetari. Ai më tha: "A u mendove dhe çfarë vendose?" Unë i thashë se ajo nuk ishte punë për mua dhe nuk e bëja dot. Atëherë, ai hapi sirtarin, nxori hekurat dhe pasi më lidhi, më tha se nuk kisha për ta parë më diellin kurrë me sy. Që nga nata që më thirrën për në zbor, mua më vunë prangat dhe më futën në birucë, dhe nuk kisha asnjë lidhje me botën përjashta qelisë. Gjatë gjithë kohës së hetuesisë në Librazhd vinte një i dërguar special nga Tirana, i cili quhej Dhimitër Beshiri. Ai nuk ndahej për asnjë çast nga shefi i hetuesisë së Librazhdit, Selim Caka.
- Po Vilsonin, vëllanë tuaj, si e arrestuan?
Pas 3-4 muajsh vura re se një nga qelitë mbahej kyçur me dy çelsa dhe e vulosur me dyll. Kjo birucë nuk hapej nga polici siç hapeshin birucat e tjera, por largohej polici dhe hapej nga vetë kryetari i Degës së Brendshme për të kryer veprimet. Pas ca kohësh, në një moment që polici i birucave ishte në banjo, dëgjova një zë nga një birucë tjetër: "O dyshi, o dyshi, mbaj qëndrimin që ke mbajtur, mos prano asgjë nga ato që të thonë". Unë isha në birucën nr.2 dhe e pyeta atë që më foli: "Kush jeni ju?". "Jam Vili, Vili, - më tha. "Përse të kanë arrestuar", - i them unë? Ai më tha: "Për librat, për poezitë, se m'i kanë marrë të gjitha, punë agjitacioni". Në këtë kohë, polici e kapi duke folur dhe e pyeti se me kë foli dhe pse. Menjëherë u alarmua e gjithë Dega e Brendshme, erdhi kryetari i degës dhe shefi i hetuesisë, e morën vëllanë lart dhe i thanë pse foli. Ai u kishte thënë se nuk kishte folur me asnjë njeri. Pastaj më morën mua, më pyetën se me kë kisha folur në birucë. Unë u thashë se nuk kisha folur me asnjë njeri. Mbas ca kohësh, vëllai i binte murit të birucës, duke trokitur 36 herë me gisht. Kur unë i përgjigjesha po me goditje për t'i thënë se e kisha kuptuar sinjalin e tij, ai ma priste duke më thënë se nuk kisha kuptuar gjë. Një mbasdite, Vilsoni po fliste me policin, duke i thënë se ti je me shkollë dhe i zgjuar, por po më numërove alfabetin që janë 36 gërma, atëherë je me të vërtetë i zgjuar. Polici ia ktheu: ore, ç'më duhet mua alfabeti, unë kam çelsat në dorë. Atëherë, unë e kuptova që sinjali që më jepte vëllai ishin 36 gërmat e alfabetit dhe kur iku polici, shkrova të gjitha gërmat në mur, dhe vura numrat për t'i korresponduar. Pastaj komunikova me vëllanë nëpërmjet goditjeve të gishtit në mur. Ai më shpjegoi si e kishin arrestuar dhe më tha se kishte qenë 3 muaj në hetuesi në Tiranë, tek "Mine Peza", dhe e kishte marrë në pyetje vetë Kadri Azbiu. Më tha se në hetuesinë e Tiranës, kur më çonin për të kryer nevojat dhe për të ngrënë bukë, më lidhnin kokën me një batanije dhe më mbanin dy civilë për dore. Dhe në banjë kur kryente nevojat personale, policët civilë rrinin me të në banjë. Më tha se e kishin torturuar shumë dhe krahun e majtë e kishte të paralizuar nga hekurat. Ata e mbanin gjithë natën pa gjumë dhe në çdo dy orë civilat ndërroheshin. E mbanin në këmbë mbështetur pas murit, me duar të lidhura dhe qëndronte më një këmbë. Kur lodhej, binte në çimento dhe ata e çonin prapë në këmbë dhe i thoshin: "folë, a do ta pranosh propozimin e ministrit për të bashkëpunuar me sigurimin e shtetit që të shkosh jashtë shtetit? Ne e dimë se ti këtë punë e bën, se je shumë i zgjuar, pasi di disa gjuhë të huaja, frëngjisht, anglisht, gjermanisht, italisht dhe turqisht". Ai nuk pranoi dhe ata fillonin nga e para torturat. Në birucë brenda, me kokë të lidhur me batanije, i sillnin njerëz të ndryshëm dhe i flisnin frëngjisht, anglisht, gjermanisht, italisht dhe turqisht dhe i thoshin: "ku i ke mësuar këto gjuhë, sa mirë i ke mësuar". Në birucat e Librazhdit u bë edhe një dhomë speciale e veshur me sfungjer, me karrige dhe tavolina të fiksuara për të na hetuar vetëm neve.
- Po arrestimin e Genc Lekës, si e more vesh?
Në birucë më sollën dhe një të arrestuar tjetër, dhe pasi u prezantuam, ai më tha: "Ka ca ditë që tek Drejtoria e Ndërmarrjes Bujqësore arrestuan një njeri që e akuzonin se ka shkruar emrin e Enver Hoxhës me bojë të zezë. Unë e pyeta si quhej, ndërsa ai më tha se quhej Genc Leka, një mësues nga Bërzeshta, që punonte në fermë. Ai më tha se arrestimi i Genc Lekës bëri shumë bujë dhe njerëzit thoshin që mirë ia bënë, sepse ka shkruar emrin e shokut Enver me bojë të zezë. Pastaj unë zbulova, nëpërmjet kodit me të goditur në mur, se Genci ndodhej në birucën nr.1, ngjitur me birucën time. Gjatë gjithë kohës mua nuk më pyetën as për Vilsonin dhe as për Gencin. Mbas 11 muajsh na dhanë akt-akuzën dhe prisnim të dilnim në gjyq. Pas dy-tre javësh erdhi hetuesi im Lulo Ymeri dhe shefi i hetuesisë, Selim Caka, dhe mbasi më lidhën në birucë më morën sipër. Ma mori akt-akuzën Selim Caka, e grisi dhe më tha: "Do t'iu presim një kostum tjetër".
- Ç'mund të na thoni për gjyqin që u zhvillua ndaj jush?
Mbas dy-tre muajsh, në datën 6 qershor 1977, më njoftoi përgjegjësi i birucave, duke më thënë se nesër do të dilnim në gjyq. Gjyqi u bë në sallën e kinemasë së Librazhdit. Pasi na çuan atje të lidhur me hekura dy e nga dy, pamë se salla ishte e mbushur plot me njerëz të zgjedhur nga sigurimi, disa prej të cilëve unë i njihja gjatë kohës së hetuesisë. Brenda në sallë ishin 26 policë, plus dy që rrinin tek dera me kallashnikovë në dorë. Gjyqi i parapërgatitur filloi me dëgjimin e të ftuarve specialë që ndodheshin në sallë. Në sallë, para gjykatësve specialë, vinin dhe flisnin njerëz të panjohur, lexonin atë që u kishin përgatitur. Kishte nxënës nga shkollat e mesme, nga ushtria, mesa mbaj mend ai që lexoi në emër të ushtrisë quhej Isa Kopaçi, foli një i quajtur Todi Bardhi, dhe tha se ishte kryetar kooperative. Në trupin gjykues ishte edhe një civil i ardhur nga Tirana, i cili, gjatë seancave, shpesh konsultohej me kryetarin e trupit gjykues, Subi Sulçe. Ishin edhe shumë të tjerë që diskutonin, por nuk ua mbaj mend emrat. Në të gjitha seancat, për gjashtë ditë rresht, prokurori, një njeri me ngjyrë, mbante në dorë të tri akt-ekspertizat që ishin firmosur nga Diana Çuli dhe dy shkrimtarë të tjerë. Prokurori ndërpriste vazhdimisht seancën, drejtohej nga ne duke tundur në dorë tre akt-ekspertizat dhe thoshte: "Më fal, zoti gjyqtar, ja këto do t'ua hanë kokën këtyre se kanë vjellë vrer dhe vetëm vrer, por pas pak do t'u hanë kokën se do ta pinë vetë vrerin". Kjo gjendje vazhdoi gjashtë ditë dhe ditën e gjashtë u dha pretenca. Kryetari i trupit gjykues tha se duke marrë për bazë mendimin e sallës, (këtu bëhet fjalë për njerëzit e ftuar specialë që ishin parapërgatitur dhe kërkuan dënimin tonë me vdekje), po japim pretencën për të tre të pandehurit. Genc Leka me vdekje, me pushkatim, Vilson Blloshmi, vdekje, me pushkatim, Bedri Blloshmi, vdekje me pushkatim. Vlen të theksoj se familjarët tanë nuk morën pjesë në asnjë nga seancat tona gjyqësore, sepse nuk i kishin njoftuar. Ata ishin njoftuar nga njerëz të ndryshëm në fshat për dënimin tonë me vdekje.
- Zoti Blloshmi, pas vendimit të gjykatës, Vilsoni dhe Genci u pushkatuan, ndërsa juve iu fal dënimi me vdekje. Si i shpëtuat plumbit?
Më 12 qershor të vitit '77, pasi u dha pretenca, Vilsonin, Gencin dhe mua na çuan nëpër biruca dhe na lidhën kokë e këmbë. Mbas 30 minutash, në birucën ku ndodhesha unë u fut përgjegjësi i birucave, Axhem Dajlani, i cili mbante në dorë një grumbull litarësh dhe zinxhirësh, ndërsa një polic kishte në dorë helmetën në të cilën ishte stampuar harta e Shqipërisë. Mbasi më lidhi këmbët me një hekur në formë u-je, më lidhi edhe duart me hekura dhe më vendosi një litar tek këmbët dhe tek duart. Në kokë më vendosën helmetën. Atë natë unë nuk fjeta fare. As që e kuptova se kishte rënë dita. Papritur u hap dera dhe hyri brenda shefi i hetuesisë, kryetari i Degës së Brendshme dhe përgjegjësi i birucave, i cili më zgjidhi këmbët, më hoqi helmetën dhe m'i lidhi duart prapa dhe më drejtuan tek makina tip Gaz, i zbuluar. Aty pashë Vilsonin dhe Gencin që ishin vendosur kurriz më kurriz të lidhur ashtu si unë dhe një grumbull policësh i mbanin për supesh. Ata qëndronin të ulur në makinë. Më ulën edhe mua pranë tyre në kurriz, në mes na ndante një rrjesht me policë. Mbasi në makinë hipën edhe disa policë të tjerë të armatosur gjer në dhëmbë, makina u nis si në kortezh. Gjatë rrugës, në të dyja anët kishte shumë njerëz që mbanin parrulla në duar si "Rroftë shoku Enver", "Armiqtë në litar" dhe shumë parrulla të tjera.
Na futën në sallën e gjyqit për të na dhënë vendimin e gjykatës. Mbasi bënë një përmbledhje për ato gjëra që u interesonin atyre, e mori fjalën prokurori, i cili tha: "I pandehuri Genc Feim Leka dënohet me vdekje, pushkatim. I pandehuri Vilson Sami Blloshmi, dënohet me vdekje, pushkatim. I pandehuri Bedri Sami Blloshmi, megjithëse të tre janë njerëz të pandreqshëm dhe janë dy vëllezër, ne vendosëm që t'i falet jeta dhe të dënohet me 25 vjet heqje lirie". Mbas vendimit të gjykatës na çuan nëpër biruca. Përballë birucës së Gencit dhe Vilsonit, në korridor u vendos një polic i veçantë që kujdesej për ta, ndërsa brenda në birucë futën nga një të dënuar tjetër. Kjo gjendje zgjati plot 35 ditë që ata prisnin vdekjen me sy hapur, të lidhur kokë e këmbë. Më datën 17 korrik 1977, ishte ditë e dielë dhe neve na erdhën familjet në takim. Erdhi polici dhe më nxori në takim. Pashë se kishe ardhur nëna me motrën, nëna më shumë qante se sa fliste. Ajo mesa duket kishte kërkuar të takonte Vilsonin para meje, por ata i kishin thënë se do të takosh vetëm Bedriun. Nëna më pyeti: "Hë, mor bir, si u bë, ç'hata na gjeti kështu? Ku është Vili i nënës". Në takim merrte pjesë kryetari i Degës së Brendshme, Medar Hasa, shefi i hetuesisë, Selim Caka, nënkryetari i Degës së Brendshme, Spiro Lera, hetuesit Lulo Ymeri, Ligor Kondili dhe shumë të tjerë që nuk i njihja. Nëna iu lutej atyre: "Ma nxirrnin djalin që ta shoh", ata qëndronin në këmbë pa lëvizur dhe nuk flisnin. Takimi mbaroi. Më çuan në birucë. Mua, edhe pse m'u fal jeta, isha shumë i tronditur dhe nuk haja ushqim rregullisht. Sa herë që hapeshin birucat për të shkuar në banjo, i pari dilte Genci me zinxhirë nëpër këmbë. Kur afrohej tek biruca ime që ishte përballë banjës, ai kollitej që ta dëgjoja unë edhe unë ia ktheja duke u kollitur nga brenda. Kur e çonin në banjë, policët ia zgjidhnin këmbët dhe me një litar të lidhur në duar, dy policë e merrnin për krahu dhe u fusnin në banjo, ndërsa polici tjetër mbante cepin e litarit dek dera jashtë. Mbasi dilte nga banja, e lidhnin prapë dhe e çonin në birucë. Të njëjtën gjë bënin edhe me Vilsonin. Vilsoni kollitej gjatë gjithë korridorit, deri sa shkonte tek banja, të njëjtën gjë bëja edhe unë nga brenda. Një natë vjen shefi i hetuesisë, Selim Caka, dhe hap derën e birucës time. Të gjithë të dënuarit u ngritën në këmbë, unë nuk u ngrita. Shefi i hetuesisë m'u drejtua: "Po ti, kulak, pse nuk ngrihesh në këmbë?". Unë ia ktheva: "Unë nuk kam as respekt, as frikë nga juve". Selimi vazhdoi: "Atëherë dëgjomë, përgjigja nga Gjykata e Lartë erdhi. Ti e ke aq sa ta dhamë ne, pastaj më vonë të shohim". Unë e pyeta a ka ndonjë ndryshim në vendimin që u mor në Librazhd për dy të tjerët? Ai ma ktheu: "Do zbatohet vendimi i gjykatës së Librazhdit". Në atë çast mori një të dënuar nga biruca ku ndodhesha unë dhe e çoi në birucën nr.1 ku ishte Genci, dhe në birucë u dëgjua një zhurmë e madhe. Polici kërkoi me urgjencë mjekun. Mesa kuptova unë, Genci ishte njoftuar për mosndryshimin e vendimit për pushkatim. Po atë natë vjen përgjegjësi i birucës me disa policë dhe më dhanë ushqim me forcë. Unë, për gjithë natën, nuk ndjeva gjë fare se çfarë kishte ndodhur. Kur më nxorën në mëngjes për në banjo, hodha sytë nga biruca e Gencit dhe e Vilsonit, dhe pashë se këpucët dhe polici nuk ishin. Atëherë më ra të fikët dhe kur u përmenda isha i shtrirë në birucë. Natën e dytë, personi që ishte në birucë me Vilsonin, një i quajtur Rustem Dashi, erdhi në birucën time. Ai më tha se në çastin që erdhën policët për ta marrë, më tha: "Rustem kam parë një ëndërr", por nuk e mbaroi fjalën se në atë kohë u hap dera dhe hynë policët brenda, i zgjidhën këmbët dhe e morën me duar të lidhura prapa. Unë i hodha xhaketën mbi shpinë. Ai u kthye tek dera dhe më tha: "Rustem, ma bëj hallall, ti do dalësh shpejt nga burgu dhe do të të lë një amanet, se Bedriu është dënuar shumë. Kur të lirohesh, u thuaj në shtëpi se Vilsoni nuk u ka turpëruar dhe nuk ka pranuar asgjë. Lamtumirë!". Pas dy-tre javësh, mua më morën dhe më dërguan në Tiranë, në kaush, prej aty më degdisën në Spaç të Mirditës.
"Saharaja", poezia që pushkatoi poetin Vilson Blloshmi
Bedri Blloshmi, vëllai i poetit të pushkatuar, tregon si u persekutua e gjithë familja e tij nga regjimi
Kishim kohë që vazhdonim kërkimet për gjetjen e vendit ku u pushkatuan dy poetët Genc Leka dhe Vilson Blloshmi, në vendin e quajtur Përroi i Firarit, një zonë malore që është rreth 10 km larg qytetit të Librazhdit, por nuk po gjenim gjë. Një ditë, ndërsa ne vazhdonim kërkimet, një ish-nënoficer në një repart ushtarak, në anë të rrugës nacionale tek rruga që të çon për në Zgarë, na tha rastësisht se "e di unë vendin e pushkatimit". Ai i kishte treguar një kushëririt tim se ku ndodhej vendi i pushkatimit. Shkova menjëherë tek vendi, gërmova dhe gjeta të dy skeletet e Vilsonit dhe Gencit, ngjitur me njeri-tjetrin, në një gropë në luginën e Përroit të Firarit. Ditën që u bë zhvarrimi, në gropë kam gjetur edhe njërin nga plumbat që vranë poetët
- Zoti Blloshmi, a mund të na thoni si ka nisur persekutimi dhe përndjekja ndaj familjes suaj nga regjimi komunist?
Persekutimi i familjes tonë ka filluar qysh më 26 tetor të vitit 1944 kur u pushkatua vëllai i babait tim, Azis Blloshmi, të cilit edhe sot e kësaj dite nuk i janë gjetur eshtrat. Në vitin '46 jemi shpronësuar nga pasuritë e patundshme dhe në tokën tonë pranë Shkumbinit u vendos një repart ushtarak që drejtohej nga Petrit Dumja. Në vitin '50 me arratisjen e Bardho Lekës, babai i Gencit, jashtë shtetit, u arrestua xhaxhai jonë Hasan Blloshmi me akuzën "strehim diversantësh" dhe u dënua 20 vjet heqje lirie dhe sekuestrim të gjithë pasurisë. Akoma pa dalë xhaxhai nga burgu, në vitin '63 u arrestua babai im, i cili u dënua për agjitacion dhe propagandë dhe qëndroi 7 vjet në burg. Dhe këtë radhë nuk do të mungonte sekuestrimi i pasurisë. Pas pak kohësh u dënua xhaxhai tjetër, Bukuroshi që punonte në Stravaj.
Në vitet '69-'76 ishte periudha që ne u bashkuam të gjithë në shtëpi, pasi ishin liruar të gjithë nga burgu. Në vitin '76 nisi një tjetër valë edhe më e egër arrestimesh dhe internimesh, duke filluar me arrestimin tim, të Vilsonit dhe Gencit. Më 27 korrik 1977, dhjetë ditë pas pushkatimit të Gencit dhe Vilsonit, u internua komplet familja ime. Sapo mbërritën në qendrën e internimit, sigurimi i shtetit thirri xhaxhanë tim, Hasanin për të bërë rregjistrimin në vendbanimin e ri. Sapo ai futet në zyrë i venë hekurat dhe e dënojnë me 10 vjet burg për agjitacion dhe propagandë dhe e sollën në Burgun e Spaçit ku ndodhesha edhe unë. Në korrikun e vitit 1982 xhaxhai sëmuret dhe e çojnë në Spitalin e Burgut në Tiranë ku edhe vdes. Trupin e tij e kam gjetur mbas shumë kërkimesh në varrezat e Shish-Tufinës në Tiranë. Tani ai prehet pranë prindërve të tij në Bërzeshtë.
- Sa vjet qëndruat në burg dhe kur u liruat?
Siç e thashë, Gjykata e Librazhdit më dënoi me 25 vjet burg. Në burg qëndrova që nga arrestimi më 1 prill 1976 dhe më 29 mars 1991 u lirova nga burgu i Burrelit. Gjatë gjithë kohës që kam qenë në burg, unë mendoja se në rast se do të dilja i gjallë nga burgu, puna e parë që do të bëja, do të kërkoja vendin ku ishin pushkatuar Vilsoni dhe Genci. Në zgjedhjet e 31 marsit të vitit 1991 shkova për të votuar. Komisioni i votimit më tha se ti nuk e ke emrin, megjithatë, unë votova. Prita rezultain e zgjedhjeve, por prapë fitoi Ramiz Alia. Atëherë mora rrugën e arratisë dhe ika për në Greqi. Ishte koha kur ishte ndryshuar ligji i arratisjes me pushkatim ishte bërë në dënim me gjobë, por kallashi në kufi vazhdonte të merrte jetë njerëzish. Në Greqi, qëndrova 7 muaj. Atje u takova edhe me djalin e Gencit, Petrikën. Petrika komunikonte shpesh me familjen e tij në Korçë dhe edhe me familjen time në Bërzeshtë të Librazhdit. Mbasi më mori dy-tre herë në telefon familja u detyrova të kthehesha, sidomos pas kërkesës së nënës, e cila më tha hadje se më mirë të jemi të varfër, por bashkë. Në atë kohë edhe familja ishte kthyer nga internimi dhe e gjeti shtëpinë krejt të shkatërruar.
- Ndërkohë, eshtrat e dy poetëve të pushkatuar nuk dihej se ku ishin groposur nga diktatura. Si e gjetët vendin ku ishin pushkatuar Vilsoni dhe Genci?
Pas 7-8 muajsh u ktheva nga Greqia në Shqipëri. Vendosa të kërkoj Gencin dhe Vilsonin. Me anë të një oficeri të sigurimit shkova në vendin e quajtur Përroi i Firarit, një zonë malore që është rreth 10 km larg qytetit të Librazhdit. Oficeri i sigurimit më shpjegoi përafërsisht vendndodhjen, por më tha se dokumentat mos m'i kërko se nuk t'i tregoj. Unë atëherë ika dhe qëndrova në Tiranë, por kam shkuar me dhjetëra herë tek Përroi i Firarit dhe punoja, duke hapur me dhjetëra gropa për të gjetur Vilsonin dhe Gencin. Kaluan muaj e muaj dhe nuk gjeta asgjë. Atëherë fillova të interesohem në Librazhd. Një kushëriri im më tha, se ishte interesuar dhe kishte gjetur njeriun që kishte hapur gropën e pushkatimit. Njoftova edhe Petrikën dhe lamë takimin në Librazhd. Takova personin që dinte vendin, nuk iu prezantova, por e gënjeva, duke i thënë se vij nga Ministria e Brendshme. I thashë se në vitin 1977 këtu në Librazhd është bërë një gjyq dhe janë pushkatuar dy veta dhe në bazë të dokumentave keni qenë ju, ai që keni hapur gropën e pushkatimit. Ai nuk hezitoi, por më tha, po, unë e di ku është, por do të shkoj në shtëpi dhe pas 5 minutash takohemi tek lokal "Sopoti". Petrika më priste në lokal dhe kishte pirë ca gota me raki. Kur erdhi personi që bisedova unë, Petrika iu prezantua, duke i thënë, "unë jam djali i Gencit".
Dolëm nga lokali dhe personi që do na çonte tek vendi më tha se do të dalim një nga një nga qyteti që të mos na shohë njeri. Pasi lamë rrugën nacionale filluam të ngjiteshim në këmbë malit përpjetë. Petrika ishte më mbrapa me një kushëririn tim, kurse unë ecja përpara me personin në një distancë të afërt. Ai filloi të më pyeste, "Sa mirë djali i Gencit po interesohet për babain e vet, ndërsa ata të Blloshmit nuk ndjehen fare. Familjen e tyre unë e kam njohur në internim dhe ishin njerëz të mirë. Ata dy djem u pushkatuan kot". Unë mundohesha t'i shmangesha dhe ndonjëherë i përgjigjesha pyetjeve të tij. Më pas më tha se, "ata kanë patur edhe një tjetër në burg dhe shumë të burgosur të tjerë janë liruar, por ai nuk është bërë i gjallë. Ka mundësi të jetë vrarë në burg". Unë përsëri nuk i tregova se kush isha.
Kur mbërritëm tek vendi që dinte ai, aty ai pa vendin që kisha gërmuar unë më përpara dhe u çudit. Pastaj pyeti kush mund të ketë gërmuar këtu. Unë iu përgjigja, kemi ardhur ne nga Ministria dhe kemi gërmuar disa herë këtu dhe nuk i kemi gjetur. Ai këmbënguli, vendi është vetëm ky. Këtu gërmoni se do t'i gjeni. Pasi qëndruam ca aty, u kthyem përsëri për në Librazhd. Prej andej unë ika për në Tiranë. Pas shumë kërkimesh përsëri nuk i gjetëm.
Një ditë, ndërsa ne vazhdonim kërkimet, një ish-nënoficer në një repart ushtarak në anë të rrugës nacionale tek rruga që të çon për në Zgarë, na tha rastësisht se, "e di unë vendin e pushkatimit". Ai i kishte treguar një kushëririt tim se ku ndodhej vendi i pushkatimit. Shkova menjëherë tek vendi, gërmova dhe gjeta të dy skeletat e Vilsonit dhe Gencit ngjitur me njeri-tjetrin në një gropë në luginën e Përroit të Firarit. Ditën që u bë zhvarrimi, në gropë kam gjetur edhe njërin nga plumbat që vranë poetët
- Ku u bë rivarrimi i dy poetëve?
Rivarrimi i dy poetëve të pushkatuar u bë me nderime në prill të vitit 1994, në varrezat e Librazhdit. U varrosën pranë njëri-tjetrit ashtu siç ishin edhe në jetë të pandarë. Në këtë ceremoni merrte pjesë kryetari i Parlamentit të asaj kohe, zoti Pjetër Arbnori, shumë deputetë të PD, përfaqësues nga shoqata e të përndjekurve politikë, dhe mijëra qytetarë. Po atë ditë, Presidenti i Republikës, zoti Sali Berisha, i nderoi me titullin e lartë "Martir i Demokracisë". Po ashtu në Librazhd dy shkolla mbajnë emrat e dy poetëve të pushkatuar, Genc Leka dhe Vilson Blloshmi. Me interesimin e shkrimtarit të madh Ismail Kadare dhe ministrit të Kulturës, Rinisë dhe Sporteve, zotit Bujar Leskaj dhe qeverisë demokratike, në qytetin e Librazhdit u ngrit edhe memorali i dy poetëve të pushkatuar, një vepër me vlera të mëdha artistike, krijuar nga skulptori i talentuar Sadik Spahija. Ditën e inagurimit të Memorialit, Bashkia e Librazhdit u dha titullin "Qytetar Nderi". Pak ditë më parë, nën kujdesin e shkrimtarit të shquar Ismail Kadare u përurua edhe vepra letrare dhe monografi me autor Sadik Bejkon. Në këtë vepër janë përfshirë të gjitha krijimet e poetëve, letërkëmbimet dhe përkthime nga autorë të shquar francezë. Parathënia e librit është shkruajtur nga shkrimtari Ismail Kadare.
Bisedoi: Rexhep POLISI
VILSON BLLOSHMI
SAHARAJA
Saharaja, larg është Saharaja,
Saharaja shkëmb e rërë e gurë,
Që ka shok veç emrin e saja
Dhe ngaqë s'sheh ëndrra, s'sheh as drurë.
Saharaja s'di të ëndërrojë.
Ajo bluan gurë në mënt' e sajë…
Saharaja s'ka këngë të këndojë,
Saharaja s'ka as lot të qajë.
Saharaja nuk ka miq e shokë,
Saharaja nuk ka bijë e birë.
Saharaja është një copë tokë,
Thonë se dhe natën nuk shkon mirë.
Natës s'i pëlqen në Sahara,
S'i pëlqen të ketë veç gurë për shtrojë;
Fjalë e dashuri e njerëz s'ka;
Perç' e sajë e zezë s'ka ç'të mbulojë.
As dhe një s'e di si është kandisur
Me kët' plagë mbi shpinë rruzullimi,
Porse thonë në botë është stisur
Kur i duhej njerëzisë mallkimi.
Kur ai për keq e mban në gojë;
Saharaja e mban vesh e qesh;
Saharaja fillon të gëzojë
Kur ne të mallokohemi mes nesh.
E kur bije ndrojtur rrez' e diellit
Dhe mbi gurët e pamyshkët ndrit;
I ngjan vello savani i qiellit,
Shkretëtirës shket e shkrepëtit.
Prandaj kur urrejtje e fortë e nxehur
Mbi dikë mallkon e shfryn e shanë,
Që nga skuta del kujtimi i dehur
Dhe thërret menjëherë Saharanë.
Kur mallkimi çfryn e kur kujtimi
Në pusinë e harresës tret…
Kur hynë dielli e kur hesht thëllimi
Shkretëtirë e shkretë mbetet shkretë.
25.10.1973
25.10.1974
Dy gomarët, më falni se u shpreha alegorikisht, doja të thosha nga dy palët,
Gjithmonë është folur e shkruar për parashikuesit e të ardhmes së njerëzimit; një ndër këta ka qenë, sigurisht, edhe Nostradamusi, mjek dhe astrolog frëng i shekullit XVI që botoi, në vitin 1555, një libër plot parashikime thuajse të padeshifrueshme me titull “Centuries astrologiques” (Qindëshet astrologjike). Në këtë libër, ai nuk parashikoi ndonjë gjë për Shqipërinë, aq më pak për zhvillimet në skenën politike shqiptare të vitit 2009 apo 2010. As pasardhësit e tij të denjë nuk u morën e nuk po merren, të paktën me sa isha i informuar deri para dy-tri ditësh, me atdheun dhe popullin tim të dashur, me klasën politike të vendit tim, me Presidentin e Republikës, me kryetarët e dy partive më të mëdha të vendit, për marrëdhëniet (ar)miqësore pozitë-opozitë etj., etj.
Por, pikërisht para dy-tri ditësh, ashtu siç sapo e përmenda, tek shfletoja “Fabulat” e frëngut La Fonten, pra, të këtij fabulisti botërisht të njohur e të përkthyer pjesërisht edhe në shqipe nga mjeshtra të penës si Naim Frashëri, Andon Zako Çajupi, Vedat Kokona, Omer Nishani e Sotir Caci, sytë më ngecën tek një fabul, përmbajtja e së cilës m’u duk një alegori dhe parashikim tejet interesant për atë çka mund të ndodhë në Shqipëri gjatë zgjedhjeve të vitit 2011. Bëhet fjalë për fabulën “Një gomar ngarkuar me sfungjer dhe një gomar ngarkuar me kripë” shqipëruar nga Çajupi. Ja, përmbledhtas, për çfarë bëhet fjalë: I zoti i këtyre dy gomarëve po shkonte në pazar për të shitur mallrat në fjalë; vetë ia kishte hipur gomarit me sfungjer, se ishte më pak i ngarkuar si ai që mbante kripën. Tek rrugëtonin, u del përpara një lumë: gomari me kripë mend mbytet në një gropë të thellë nga që kishte peshë të rëndë, por kripa tretet në ujë dhe veshgjati shpëton; gomari me sfungjer, i ngarkuar edhe me të zotin, tek ndjek verbas gomarin tjetër, për pak sa nuk mbytet sepse sfungjeri erdhi e u bë plumb i rëndë ngaqë thithi ujë, duke vënë në rrezik edhe jetën e të zotit. Për fat të mirë, dikush ia behu dhe i shpëtoi që të tre; morali i kësaj fabule është i thjeshtë: në jetë nuk duhet ecur verbas në gjurmët e të tjerëve!
Mendimi im është se, në këtë fabul, La Fonteni ka parashikuar (si alegori apo si profeci, merreni si të doni, o lexuesit e mi të vëmendshëm e të paanshëm!) atë që unë, druaj se vërtet mund të ndodhë gjatë zgjedhjeve të vitit të ardhshëm në Shqipëri. Po shpjegohem:
Më ngjan se i zoti i dy gomarëve, në gjuhën alegorike të La Fontenit, këtij pasardhësi besnik të Ezopit të famshëm, nuk mund të jetë veçse Presidenti i Republikës që parapëlqen gomarin me sfungjer, pra, alegorikisht, që mbështetet te pozita, ; gomari i ngarkuar me kripë, pra, alegorikisht opozita, ecën vetëm, pa mbështetjen e ndoshta pa besimin e presidentit, por nën vëzhgimin e tij; lumi që u del të treve përpara është momenti i zgjedhjeve të 2011-s; gomari me kripë bie në një gropë të thellë me ujë, por shpëton se kripa është e tretshme në ujë pikërisht, çka mund të interpretohet, gjithmonë alegorikisht, se angazhimet që ka marrë para elektoratit të vet, por sidomos para presidentit, do t’i marrë lumi dhe, rrjedhimisht, do të treten si kripa në ujë. Nga ana tjetër, gomari me sfungjer, alegorikisht pozita, duke ndjekur verbas gomarin me kripë, alegorikisht opozitën (“verbas” në kuptimin që do të kërkojë t’i përgjigjet flakë për flakë ose, më saktë, “Dushk” për “Dushk” në manovrimet zgjedhore), mund të rrezikojë të mbytet duke marrë me vete edhe presidentin e dalë nga radhët e saj. Situata, në fabul natyrisht, do të kishte qenë mirëfilli tragjike sikur “dikush” të mos kishte ardhur me vrap për t’i shpëtuar që të tre, dy gomarët dhe të zotin e tyre. I bie, pra, alegorikisht ta pret mendja, që “dikush” të vijë të shpëtojë edhe presidentin, edhe pozitën, edhe opozitën në Shqipëri nga situata e vështirë zgjedhore që rrezikon të krijohet. Kush mund të jetë ky dikush? Pa dyshim faktori ndërkombëtar, që do të bëjë çmos që zgjedhjet të zhvillohen normalisht, që të mos ketë shumë kundërshtime, pra, as mospranim të rezultateve, nga të dy gomarët, më falni se u shpreha alegorikisht, doja të thosha nga dy palët, por fajin për këtë gabim timin të pavullnetshëm e ka dhe nuk mund ta ketë veçse La Fonteni që shkruan fabula të tilla të paturpshme, që i përshtaten më së miri gjendjeve parazgjedhore, zgjedhore e paszgjedhore në Shqipëri!
ILIRJAN BLLOSHMI New Jersey SHBA
Por, pikërisht para dy-tri ditësh, ashtu siç sapo e përmenda, tek shfletoja “Fabulat” e frëngut La Fonten, pra, të këtij fabulisti botërisht të njohur e të përkthyer pjesërisht edhe në shqipe nga mjeshtra të penës si Naim Frashëri, Andon Zako Çajupi, Vedat Kokona, Omer Nishani e Sotir Caci, sytë më ngecën tek një fabul, përmbajtja e së cilës m’u duk një alegori dhe parashikim tejet interesant për atë çka mund të ndodhë në Shqipëri gjatë zgjedhjeve të vitit 2011. Bëhet fjalë për fabulën “Një gomar ngarkuar me sfungjer dhe një gomar ngarkuar me kripë” shqipëruar nga Çajupi. Ja, përmbledhtas, për çfarë bëhet fjalë: I zoti i këtyre dy gomarëve po shkonte në pazar për të shitur mallrat në fjalë; vetë ia kishte hipur gomarit me sfungjer, se ishte më pak i ngarkuar si ai që mbante kripën. Tek rrugëtonin, u del përpara një lumë: gomari me kripë mend mbytet në një gropë të thellë nga që kishte peshë të rëndë, por kripa tretet në ujë dhe veshgjati shpëton; gomari me sfungjer, i ngarkuar edhe me të zotin, tek ndjek verbas gomarin tjetër, për pak sa nuk mbytet sepse sfungjeri erdhi e u bë plumb i rëndë ngaqë thithi ujë, duke vënë në rrezik edhe jetën e të zotit. Për fat të mirë, dikush ia behu dhe i shpëtoi që të tre; morali i kësaj fabule është i thjeshtë: në jetë nuk duhet ecur verbas në gjurmët e të tjerëve!
Mendimi im është se, në këtë fabul, La Fonteni ka parashikuar (si alegori apo si profeci, merreni si të doni, o lexuesit e mi të vëmendshëm e të paanshëm!) atë që unë, druaj se vërtet mund të ndodhë gjatë zgjedhjeve të vitit të ardhshëm në Shqipëri. Po shpjegohem:
Më ngjan se i zoti i dy gomarëve, në gjuhën alegorike të La Fontenit, këtij pasardhësi besnik të Ezopit të famshëm, nuk mund të jetë veçse Presidenti i Republikës që parapëlqen gomarin me sfungjer, pra, alegorikisht, që mbështetet te pozita, ; gomari i ngarkuar me kripë, pra, alegorikisht opozita, ecën vetëm, pa mbështetjen e ndoshta pa besimin e presidentit, por nën vëzhgimin e tij; lumi që u del të treve përpara është momenti i zgjedhjeve të 2011-s; gomari me kripë bie në një gropë të thellë me ujë, por shpëton se kripa është e tretshme në ujë pikërisht, çka mund të interpretohet, gjithmonë alegorikisht, se angazhimet që ka marrë para elektoratit të vet, por sidomos para presidentit, do t’i marrë lumi dhe, rrjedhimisht, do të treten si kripa në ujë. Nga ana tjetër, gomari me sfungjer, alegorikisht pozita, duke ndjekur verbas gomarin me kripë, alegorikisht opozitën (“verbas” në kuptimin që do të kërkojë t’i përgjigjet flakë për flakë ose, më saktë, “Dushk” për “Dushk” në manovrimet zgjedhore), mund të rrezikojë të mbytet duke marrë me vete edhe presidentin e dalë nga radhët e saj. Situata, në fabul natyrisht, do të kishte qenë mirëfilli tragjike sikur “dikush” të mos kishte ardhur me vrap për t’i shpëtuar që të tre, dy gomarët dhe të zotin e tyre. I bie, pra, alegorikisht ta pret mendja, që “dikush” të vijë të shpëtojë edhe presidentin, edhe pozitën, edhe opozitën në Shqipëri nga situata e vështirë zgjedhore që rrezikon të krijohet. Kush mund të jetë ky dikush? Pa dyshim faktori ndërkombëtar, që do të bëjë çmos që zgjedhjet të zhvillohen normalisht, që të mos ketë shumë kundërshtime, pra, as mospranim të rezultateve, nga të dy gomarët, më falni se u shpreha alegorikisht, doja të thosha nga dy palët, por fajin për këtë gabim timin të pavullnetshëm e ka dhe nuk mund ta ketë veçse La Fonteni që shkruan fabula të tilla të paturpshme, që i përshtaten më së miri gjendjeve parazgjedhore, zgjedhore e paszgjedhore në Shqipëri!
ILIRJAN BLLOSHMI New Jersey SHBA
Subscribe to:
Posts (Atom)